مقدمه کشت و صنعت چای در کشور قدمتی بالای یکصد سال دارد. بیش از یک قرن طول کشید تا 65 هزار خانوار چایکار گیلان و مازندران با دست توانای خود حدوداً 32 هزار هکتار باغ چای برای تولید این محصول ارزشمند احداث نمایند که 60 درصد این باغات در کوهپایه با شیب تند و 40 درصد بقیه در دشت قرار دارد. از نظر مواد متشکله آلی، برگ سبز چای ایران از بهترین نوع برگ سبز چای دنیاست که تولید و توزیع آن احتیاج به مدیریت و تخصص دارد. 80 درصد کشاورزان چایکار دارای مساحتی کمتر از یک هکتار هستند و بالغ بر یکصد و پنجاه کارخانه چای سازی برای تبدیل برگ سبز چای در طول دوره بهرهبرداری ـ از اردیبهشت تا پایان مهر ـ بهطور شبانه روز مشغول تولید چای خشک میباشند. برای هر تن برگ سبز چای معادل 150.000.000 ریال سرمایهگذاری نیاز است و حدوداً دویست میلیارد تومان سرمایهگذاری در بخش صنعت انجام شده است. در بخش اشتغال در طول دوره بهرهبرداری بهطور متوسط 20 هزار کارگر در باغات چای مشغول عملیات زراعی و جمعآوری برگ سبز و 5 هزار کارگر در کارخانجات چای سازی بهطور مستقیم مشغول کار هستند. بیش از 60 درصد اقتصاد شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر، رامسر، تنکابن، صومعهسرا و 80 درصد اقتصاد شهرهای سیاهکل، املش، رحیم آباد و واجارگاه بستگی به تولید مستقیم چای دارد. حدود 90 درصد چایکاران شمال تک محصولی و هیچگونه ممری برای امرار معاش بهجز چای ندارند. مصرف چای کشور در سال یکصد و ده هزار تن میباشد که کل تولید کشور فعلاً 20 هزار تن است و 80 درصد بقیه نیاز کشور بایستی با خروج ارز از خارج تأمین شود. مهمترین عوامل در کاهش عملکرد و کیفیت برگ سبز چای در قدیمی بودن باغهای چای، عدم اجرای صحیح و بهموقع عملیات بهزراعی در باغها، عدم استفاده مناسب از روشهای زراعی جدید در امر مکانیزاسیون، تغذیه، آبیاری و ... و عدم توجه به آموزش علمی و فنی چایکاران بوده که اهمیت بهزراعی را صدچندان میکند.
شرح مسأله با توجه به موانع و مشكلات موجود در سالهای اخیر و عدم اجرای هرسهای جوانسازی در باغهای چای (كف بر و كمر بر) و همچنین میانگین سن بالای بوتههای چای (حدود 50 سال)، موارد زیر توصیه میشود: 1- هرس: حداقل حدود 50 درصد از باغهای چای نیاز به هرس جوانسازی دارد كه مهمترین فواید هرس به شرح زیر میباشد: 1-1 جوان ساختن بوتههای چای 1-2 جلوگیری از رشد زایشی (تولید گل و بذر) 1-3 افزایش دوره رشد رویشی (تولید شاخسارهای جوان) به منظور ازدیاد محصول 1-4 ایجاد اسكلت بندی قوی و مناسب 1-5 گسترش و توسعه سطح برگ چینی 1-6 حذف شاخههای ضعیف، گره دار و آلوده به آفات و بیماریها 1-7 مقاوم ساختن بوتهها در مقابل عوامل خسارتزای محیطی (تنشها) 1-8 نگه داشتن بوتهها در ارتفاع مناسب برای برداشت و سایر عملیات بهزراعی
2- تغذیه: از زمان برداشت محصول چای كه از اوایل اردیبهشت لغایت آخر مهر میباشد، باید هر 15 تا 20 روز یك بار بوتههای چای برگ چینی شود. با برداشت حدود 7 تن برگ سبز از هر هكتار باغ چای، حدود 70 کیلوگرم نیتروژن، 30 کیلوگرم پتاسیم و 10 كیلوگرم فسفر از ذخیرههای غذایی خاك كم میشود. لزوماً بایستی هر ساله بر اساس آزمون خاك نسبت به تغذیه اصولی آن اقدام نمود.
3- آبیاری: بهكارگیری سیستم آبیاری بارانی به دلیل تأمین به موقع رطوبت و تسهیل در استفاده از نهادههای كشاورزی (كود، سم و آب) موجبات افزایش كمی و كیفی محصول را فراهم نموده و راندمان تولید برگ سبز را از 5 تا 7 تن در شرایط دیم به بیش از دو برابر افزایش میدهد. بر اساس بررسی صورت گرفته و مطالعات موجود، حدود 12500 هكتار از باغهای چای گیلان و مازندران استعداد آبیاری بارانی را دارند. در دهه 80 حدود 5500 هكتار آبیاری در باغهای چای اجرایی شد، ولی متأسفانه به علت كم توجهی كه در چای صورت گرفت، در حال حاضر حدود 500 هكتار آبیاری داریم. نیاز مبرم است این امر جداً پیگیری و عملیاتی شود.
4- خسارت نماتد و دیگر آفات: یكی از آفات كلیدی باغهای چای، آفت خسارتزای نماتد زخم ریشه میباشد كه حدوداً 6000 هكتار آلودگی تخمین زده میشود (آلودگی كم، متوسط و شدید) كه در یك برنامه بهصورت IpM (مدیریت مبارزه تلفیقی) میتوان خسارت این عارضه را زیر آستانه زیان اقتصادی تقلیل داد. در مبارزه با تماتد زخم ریشه در باغهای آلوده از هرس کف بر اجتناب شود تا برداشت صورت نگیرد یا حداقل برگ چینی (مدیریت برداشت)، تغذیه در زمستان با کود دامی (گاوی) پوسیده به میزان 20 تن در هکتار در ماه آذر و مصرف کود پتاس در فصل زراعی (از اواخر اسفند شروع و ...) و در نهایت با نظر کارشناسی و نظارت شده، مصرف نماتد کشهای راگبی و نماکور به میزان 5 تا 10 گرم در پای هر بوته چای در عمق 20 سانتیمتری سایه انداز ریشههای افشان چای توصیه میشود.
5- خاك دهی باغهای چای (شخم، فوكازنی و ...): عملیات شخم و فوكازنی باعث هوادهی خاك، مبارزه با علفهای هرز و آفات میشود و یكی از فاكتورهای مهم بهزراعی در باغهای جوان و تازه تأسیس میباشد. مهمترین فواید خاک دهی در باغها عبارتاند از: 1- نفوذ پذیری آب 2- جلوگیری از سله بستن 3- ترد و پوک شدن خاکهای چای که در نهایت افزایش عملکرد 15 تا 20 درصد را به دنبال دارد.
بیان راه حلهای پیشنهادی کوتاه مدت و بلند مدت در امور بهزراعی باغهای چای الف) کوتاه مدت در بخش کشت و زرع یا باغ طی یک دوره 7-5 ساله: 1- اجرای هرسهای سبک (کمر بر و سر بر) با پرداخت تسهیلات کم بهره و بهموقع در راستای جوانسازی بوته چای به منظور تولید محصول کیفی و استاندارد. 2- توسعه ایجاد شبکههای آبیاری بارانی در قالب تشکلها (فعلاً بنا به شواهد، حدود 500 هکتار در باغهای چای آبیاری تحت فشار داریم که طی یک برنامه کوتاه مدت 5 ساله این سطح تا 12000 هکتار قابل ارتقاء است). 3- اجرای طرحهای پایلوت تغذیه گیاهی در باغهای دیم و آبیاری و ارائه توصیههای فنی در استفاده بهینه از ماکرو و میکرو المنتها (درشت و ریز مغذیها). 4- شناسایی کانونهای آلودگی جدید به نماتد مولد زخم ریشه چای در باغ و اجرای پروژه IPM در کاهش خسارت این بیماری در باغات با نظارت فنی کارشناسان مراکز تحقیقاتی و سازمان چای (این عارضه جزء آفات کلیدی چای بوده و نیاز است ارگانهای دولتی مستقیماً با همکاری چایکاران در امر کنترل آن اقدام نمایند). 5- تعیین نقشه جامع باغهای چای و شناسنامه دار کردن آنها به منظور خدمات رسانی بهتر از طریق سازمانهای اجرایی. 6- احیاء باغهای چای مخروبه و نیمه مخروبه با پرداخت تسهیلات نظارت شده دولتی بدون بهره و کم بهره و بهموقع و تعهد پرداخت قانونی از طرف چایکاران (3 سال پس از پرداخت وام از بهای برگ سبز بهصورت اقساطی اقدام شود). 7- ایجاد تشکلهای باغ و کارخانه با توجه به سطح زیر کشت و ظرفیت کارخانه در هر منطقه جهت ارائه تسهیلات بهزراعی و اجرای اصول نوین چایکاری. 8- تشکیل نمایندگیهای خرید برگ سبز چای درخصوص باغهایی که فاصله آنها از کارخانجات چایسازی دور میباشند. 9- توسعه مکانیراسیون در باغهای چای (فرم دهی بوتههای چای با استفاده از ماشین هرس و به دنبال آن، برداشت چای با ماشین) در قالب تشکلهای تعاونی چایکاران. 10- برگزاری دورههای آموزشی ـ ترویجی با همکاری محققین مراکز تحقیقاتی و سازمانهای اجرایی (سازمان چای، سازمان جهاد کشاورزی و سازمان نظام مهندسی کشاورزی با مشارکت تعاونی چایکاران) در مناطق چایکاری از شروع فصل بهزراعی (این کلاسها هر ساله باید در طول سال استمرار داشته باشد)
ب) بلند مدت در کشت و زرع یا باغ طی یک دوره 15-1 ساله: 1- اجرای هرسهای سنگین (کف بر) با پرداخت تسهیلات بدون بهره و بهموقع با نظارت کارشناسان سازمان چای بر اساس فرمولهایی که در شناسنامه چای هر باغدار مشخص شده است. 2- توسعه سطح زیر کشت باغها در جنگل مخروبه و نیمه مخروبه در قالب تشکلهای تعاونی چایکاران بهصورت مجتمع باغ و کارخانه طی یک برنامه 10 ساله. 3- جایگزینی بوتههای قدیم و کم بازده با نهالهای اصلاح شده طی یک برنامه بلند مدت و با درنظر گرفتن جمیع جهات که در این راستا زیان و ضرری متوجه چایکاران نشود. 4- اجرای عملی طرحهای بهنژادی به منظور معرفی کلونهای برتر چای در راستای کمک به امور بهزراعی باغهای چای. با اجرایی شدن عملیات بهزراعی در باغهای چای، فقط طی یک برنامه کوتاه مدت حداقل 5 ساله حدود 30 درصد افزایش عملکرد نسبت به شرایط فعلی و بالای 50 درصد افزایش کیفی خواهیم داشت. ضمناً اشتغال در بخش چای 20 درصد هم افزایش مییابد که در برنامههای دراز مدت 10 سال به بالا هم توسعه کشت خواهیم داشت و با میزان افزایش توسعه سطح زیر کشت، عملکرد کمی و کیفی را به همراه دارد که نهایتاً اشتغال را پایدارتر مینماید و هر ساله مقدار زیادی از خروج ارز از کشور جلوگیری نموده و اقتصاد مقاومتی نمود عینی به خود میگیرد. بنابراین جهت ارتقاء و رونقبخشی چای ایران در راستای اقتصاد مقاومتی، راهی جز اهمیت دادن و عملیاتی کردن امور بهزراعی باغهای چای در برنامههای کوتاه مدت و بلند مدت نخواهیم داشت، که اگر این امر اتفاق نیافتد، ما در مقابل نسل آینده مسئول خواهیم بود و آنهم نیاز به عزم ملی و جهادی دارد که انشاءالله امیدواریم در دولت "تدبیر و امید" هرچه سریعتر اتفاق بیافتد.
• مشاور سازمان چای و مشاور فنی صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور