از شهرنشینی تا شهروندی

هر شهرنشینی آیا شهروند است؟

به همان نسبت که روند نوسازی در شهرهای ایران، در دوران جدید، متأثر از آمریت رضاخانی بود، پدیدة شهرنشینی نیز از عوارض این آمریت بی­بهره نبود؛ عوارضی که عمدتاً با شتاب­زد­گی و نادیده­انگاشتن زمان، سطحی­نگری و هدم ارزش مکانی، گسترش و رشد بی‌منطق فضای شهری، توزیع نامناسب جمعیت ساکن و مهاجر و پدیدآیی حاشیه‌نشینی و روی هم ­رفته بی‌توجهی مطلق به منزلت انسانی شهروندان توأم بود. معضلات یادشده ویژة توسعة دستوری ا­ست؛ اگر بپذیریم انسان بر اساس خوی آزادی­خواهی خود همواره درصدد واکنش در برابر هر امر دستوری ا­ست. حال این­که قوانین نانوشته­ای که شهرهای قدیم ایران بنا به ذات نجیب، خویشتن­دار و فروتن خود به آن متکی بود، در مقایسه با آن­چه بعدها قانون بلدیه، آمریت رضاخانی و امروزه نیز قانون شهرداری­ها عرضه کرد، کارآیی بیشتری در حذف فاصلة معنایی "شهرنشین" تا "شهروند" داشت. این را توسعة متوازن، نظم خیره­کننده و امکان بی­نظیری که بافت­های تاریخی و کهن در شهرهای ایران برای تعمیق و ژرفش ابعاد انسانی شهروندان، از احساس امنیت و هویت تا برآورده ساختن جزئی­ترین نیازها پدیدار ساخته بود، می­توان درک کرد. نگاه گذرایی بر آن‌چه که امروزه بافت قدیم لاهیجان نامیده می­شود این ایده را به روشنی می­شکافد: محلات چندگانة لاهیجان هریک به فراخور همة امکانات، زندگی را برای شهروند آن عصر فراهم می‌کرده است و رقابت و مناسبات بین محله‌ای نیز امکان بروزِ حس تعلق به شهر را، به شکلی عجیب، رشد می‌داد. باورکردنی نیست؛ این شهر با یک حاکم، چند مستوفی و کارگزار، یک ­نفر کلانتر و چند داروغه و گزمه از چنان نظمی برخوردار بود که حتی بسیاری از تجار و سیاحان دنیادیدة اروپایی را در گذر از شهر تحت تأثیر قرار می­داد.

لاهیجان قدیم بی­گفت­وگو، از یک هستة اولیه تشکیل شده است. هستة اولیة شهر بعد از رشد جمعیت و مواجهه با تراکم زیاد، محلات و مکان­های جدیدی را ایجاد می­کرد. در واقع هر محلة نو از مهاجرت جمعی از اهالی محلة قدیمی­تر، که به هر دلیل منزلت و موقعیت خود را به واسطة تراکم زیاد و امکان محدود در خطر می­دیدند، و جمع محدودی از مهاجرین، که طبیعتاً ساخت اجتماعی امکان حضور آن­ها را در بطن محلات قدیمی­تر نمی­داد، تشکیل می­شد. دیوارها و باروهای شهر ساسانی هرچند بعدها از ترکیب شهرها حذف شد، ساخت منسجم اجتماعی بارویی مستحکم­تر پدید آورد. این ساخت پیچیده و مقاوم نه­ تنها در برابر مهاجرت و حضورِ جمعیت­های محدودشده و تحت ستم دیگر که حتی در برابر تهاجم نظامی نیز امکان واکنش­های درخور و شایسته­ای را داشت. تاریخ مکتوب لاهیجان حملات نظامی متعددی را در شش ـ هفت قرن اخیر ثبت کرده است؛ حملاتی که در پاره­ای اوقات خروج / فرار موقت همة اهالی شهر را در پی داشت، اما در کوتاه­ترین فاصلة زمانی شهر هویت خود را بازمی­یافت و به حیات خود ادامه می­داد.

آن­چه در عمدة شهرهای امروزی و به‌ویژه در لاهیجان امروز دستخوش تغییر قرار گرفته است، در نگاهی کلی، به نظر می­رسد برخاسته از مجموعة گسترده­ای از معضلات درهم­تافته باشد. معضلاتی که ظهور آن ذاتی دوران معاصر است. رشد جمعیت، حضور منسجم­تر جمعیت­های آنومیک (مهاجم) در شهر، مواجهة انسان با پدیده­های مدرن که تغییراتی در حواس، خلق و خو، ایمان و باورهای او دارد، ایجاد قشرها یا طبقات منسجم و بستة اجتماعی که امکان واکنش­ها و دسته­بندی­های جدید و منطبق بر مصرف را توسعه می­دهد: یعنی در شهرهای جدید، رفته‌رفته، طبقات اجتماعی هریک محلات خاص خود را تصاحب می­کنند یا پدید می­آورند که برجسته­ترین وجه تمایز این محلات به عنوان جایی برای زندگی یک طبقة مشخص، نوع و میزان مصرف است. تحلیل­هایی دربارة میزان و کیفیت زباله­های برجاماندة هرروزه از نقاط مختلف در شهرهای بزرگ ـ مثلاً تهران ـ به خوبی جایگاه طبقاتی ساکنان محله را نشان می­دهد. این تحلیل حتی می­تواند جایگاه اصیل یا اشغال‌شدة هر خانواده در طبقة خاص را، به شکلی، نشان دهد. این طبقات بیش از آن­که به شهر احساس تعلق داشته باشند به آرمان­ها و ایده‌آل‌های طبقة خود وفادارند. هرچند معضلات یادشده، چنان‌که گفته شد، ذاتی دوران معاصر است، بحث بر سر نوع مواجهه با این معضلات شاخه­های جدیدی از علوم را توسعه داده است.

مدیریت شهری علمی­ است که می­کوشد با طبیعی جلوه دادن معضلات شهرنشینی به مهار یا مدیریت آن بپردازد. واقعیت این است در برابر انبوه مسائلی که شهرهای امروزی با آن مواجه است نمی­توان همان رفتاری را داشت که متولیان شهر در عصر قدیم انجام می­دادند (به چند نمونه از یک­دستی واکنش­ها در یادداشتی که با عنوان "ختم تعزیه" نوشته­ام، اشاره شده است). آمریت رضاخانی و هرج و مرج پس از آن، ساخت منسجم شهری را در بیشتر شهرهای ایران به کلی از بین برده است. اینک در بیشتر شهرهای قدیمی، ساکنان اصیل و آنان­ که به نوعی در گذشته برسازندة انسجام و نظم شهری مورد نظر بودند در برابر یک­جور احساس در اقلیت بودن و مورد تهاجم واقع شدن قرار دارند. این پدیده اگر موازی شکل‌گیری یک اکثریت منسجم و منضبط پدیدار می­شد، بی­شک امروز نیز شهرهایی قابل دفاع و مطلوب برای زندگی داشتیم. حال این­که به ازای تلاشی انسجام و نظم قدیم، هرج و مرج و تهاجم دائمی و همه­جانبه پدید آمده است. این تهاجم تنها به جمعیت­های انسانی مقیم بسنده نکرده، بلکه ساختار و مرز محله­ها و به همین ترتیب هدم هویت و غرورِ محلی، نابودی میراث انسانی و طبیعی اعم از نمادها و فضاهای قدسی و ناقدسی را درپی داشته است.

هر اندازه هر شهرِ خاص، تاریخ، نوع شکل­گیری و مسائل خاص خود را دارد، مدیریت شهری نیز برای ادارة شهر و بازگرداندن آن نظم بربادرفته ناگزیر از بروز مهارت­های ویژه است. مهارت­هایی که از بطن کوشش­ دائمی در شناخت وجوه گوناگون شهر از فراسوی تاریخ تا اکنونی که گذشته است را دربر می­گیرد. مدیریت شهری بی­پشتوانة یک جمعیت منسجم که حس تعلق و هویت شهری در آنان تقویت یا تحریک شده است، کاری از پیش نخواهد برد (تلاش­های عقیمی که شهرداری­ها در قالب طرح شعارهای بی­اثری مثل "شهرِ ما خانة ما" دارد در جهت دستیابی به همین پشتوانه است). بنابراین برای تحقق شرایطی که در آن نظام اجتماعی، به‌طور طبیعی و در جریان مناسبات درهم­تافته انسجام لازم و در پی آن حس هویت را بازسازی کند باید کوشید. این بازسازی هم روشن است از گذار یک اجتماعی که با نمادها و نشانه­ها غریبه نیست، پدید می­آید. از دریچة این تحلیل ساخت و احیای نمادها، نشانه­ها و تقویت حس محله­ای از مهم‌ترین شرایط تحقق یک لاهیجان مطلوب برای زندگی است.

باری ... از شهرنشینی تا شهروندی راهی­ است بس فراخ!

یکم ـ آیا لاهیجان شهر است یا یک روستای بزرگ؟

بر اساس تعاریف وزارت کشور و حتی آن­چه شهرپژوهان می­گویند لاهیجان، با جمعیتی قریب هفتاد و پنج هزار نفر، یکی از شهرهای متوسط کوچک کشور به‌شمار می­رود. جز این لاهیجان، دست­کم شش ـ هفت قرن حیات شهری منسجم داشته است و به هیچ وجه نمی­توان آن­ را با یک روستا مقایسه کرد. این شهر همة وجوه تمایز شهر و روستا که به‌طور کلی شامل راه­ها، گره­ها، نمادها، نشانه­ها، جمعیت، مناسبات اقتصادی، نوع روابط انسانی و ... می­شود را داراست. البته از زاویة دیگر اگر به این پرسش بنگریم، می­توان گفت بخش بزرگ و متنفذی از جمعیت این شهر خاستگاه و منشاء روستایی دارد و درک درست و به‌هنگامی از شهر و مقولة شهرنشینی و شهروندی ندارد. این جمعیت که بر اثر مهاجرت­های گوناگون وارد شهر شد با از دست­ دادن ویژ­گی­ها و فرهنگ روستایی (که واجد صمیمیت، جمع­اندیشی و انسان‌مداری رشک‌انگیزی ا­ست) نتوانست خود را به‌طور کامل با شهری­گری تطبیق دهد. این ناتوانی منشاء بی‌نظمی فراوانی شده است و به‌نظر می­رسد از عمده‌ترین مسائلی که مدیریت شهری تا دهه­ها با آن مواجه است همین استیلای یک فرهنگ بی­هویت (نه روستایی / نه شهری­) است.

دوم ـ آیا شکل فضایی شهرها می­تواند بر روابط درونی فضاها تأثیر بگذارد؟

اشکال غیرانسانی روابط غیرانسانی به‌وجود می­آورد (دکتر فکوهی). شکل فضایی شهر لاهیجان در قدیم، بی‌ هیچ گفت­وگویی، منطبق بر اقلیم، خصائص روحی شهروندان و مناسب نوع روابط اجتماعی آنان شکل یافته بود. اگر این امکان وجود داشته باشد که در بطن بافت قدیم (که به شکل بافت فرسوده درآمده) حضور یابید، این مسأله را به خوبی درک خواهید کرد. برای نمونه، به دلیل بارش­های مداوم و طولانی، آسمان عنصر پردردسری برای حیات شهری لاهیجان تلقی می­شود، حال با حضور در محورهای تاریخی برجای­مانده از بافت قدیم درمی­یابید معماری و شکل فضایی احجام، در قیاس با شهرهای کویری ایران، چه امکان محدودی را برای رؤیت آسمان فراهم می­کند. واضح است امروز شکل فضایی شهر لاهیجان کاملاً بی­بهره از این نوع محاسبات تکمیل می‌شود. یعنی در صورت عدم توجة فوری و جدی نهادهای مسئول در آیندة نزدیک همة شهرهای ایران شبیه هم خواهد بود؛ ملغمة بی‌مانندی از احجام و اشکال فضایی بی­ربط با زندگی.

سوم ـ آیا المان­های موجود در سطح شهر اضطراب و استرس را از شهروندان دور می­کند؟

مدیریت شهری در لاهیجان متأسفانه در تمام طول تاریخ نوسازی این شهر تنها در برهه­های بسیار محدودی از زمان، یک­بار در اواخرِ دهة 1310 تا 1320 و بارِ دیگر در اواخرِ دهة سی، ارزش بیش از پیش نمادها و نشانه­های شهری را درک و برای ایجاد آن تلاش کرده است (احداث باغ ملی، تلاش برای سامان‌ دادن میان­پشته و حاشیة استخر و احداث بنای یادمانی برای کاشف­السلطنه). جز این جالب است اگر المان­های موجود در شهر را محدود به نمادها و نشانه­ها ندانیم و برداشتی کلی از المان­های شهری داشته باشیم، در دوران اخیر بیشتر به میادین عجیب، ساختمان­ها و احجام مذهبی، مسکونی یا تجاری­ای بر­می­خوریم که بیشتر آن ـ چه جداگانه و چه در قالب کلیت شهر ـ فاقد زیبایی­شناختی و عناصر نخستین این علم است. توالی (مانند آن­چه در خشت­های 20×20 و سفال­های سنتی لاهیجان و حتی تکرار سقف­های سفالین وجود دارد)، همدستی یا کنتراست رنگ­ها، حذف و هدم پرسپکتیو، از یاد بردن عنصر حرکت، عدم تطبیق با اقلیم و منطق طبیعی شهر و بی­توجهی مطلق به معماری بومی، و حتی نیمه­کاره رهاکردن تخریب­ها و ساخت­ و سازهای دولتی نه تنها حس اضطراب و استرس را از شهروندان دور نمی­کند که، به نظرم، این حس را در کنار سختی معیشت، فشار اقتصادی و فرسایش تن­ها، که ویژ­گی این سال­هاست، تقویت و باعث فرسایش روح شهروندان می­شود.

چهارم ـ آیا درخصوص نیاز شهروندان، شهرداری توانسته است به وظایف خود به نحو احسن بپردازد؟

اگر نیاز شهروندان را حتی فقط تا حد صدور پروانة ساختمان و پایان ­کار و جمع­آوری زباله­های شهری هم تقلیل دهیم، با نشانه­های متعددی که از نارضایتی عمومی شهروندان در مسألة ساخت­و­ساز (جدای مسائلی که در سطح کشور مطرح است) و جمع­آوری هر چند روز یک­بار زباله­ها، دست­کم در بافت قدیم خود شاهدم، در دست است، شهرداری کوچکترین موفقیتی در اجرای وظایف خود به‌دست نیاورده است. حال این­که شهرداری­ها بنا بر قانون و حتی بنا بر آن­چه عرف جامعه تلقی می­شود وظایف پیچیده­تری دارند. باری! شهرداری لاهیجان بر اساس نشانه­هایی که از گفت­و­گوهای متعدد شهردار و اعضای شورای شهر با رسانه­ها برمی­آید، خود را وارث خرابی­های گذشته می­داند. بنا بر این ادعا بیشتر توان و امکانات مالی شهرداری صرف پرداخت حقوق ماهیانه به تعدادی نیروی ناکارآمد و غرامت یا به­ ازای به شهروندان متضرر در گذشته می­شود. بنابراین در حال حاضر عمدة توان شهرداری صرف ایراد گرفتن از گذشته می­شود درحالی ­که شهرداری با یک مدیریت کارآمد، حتی با همین نیروهایی که در اختیار دارد، فقط با تغییر نگرش و زاویة دید، می­تواند تحولاتی را در وضعیت عمومی شهر و فرهنگ شهرنشینی به‌وجود آورد. شهر لاهیجان از نظر پشتوانة مطالعات تاریخی، جامعه­شناسی و شهرپژوهی بسیار غنی ا­ست و متفکران و نظریه­پردازان بومی زیادی می­توانند مدیریت شهری را در زمینة انجام این مطالعات و تدوین استراتژی­های لازم تقویت کنند.

پنجم ـ شهر لاهیجان جزء شهرهای بزرگ گیلان است. آیا شهرداری توانسته است مسألة حاشیه­نشینی آن­ را به نحوی ساماندهی کند؟

حاشیه­نشینی اگر به معنای زاغه­نشینی و حلبی­آبادهایی باشد که مظهر رژیم گذشته و تصویر کلان­شهرهایی چون مکزیکوسیتی و کلکته و بمبئی شمرده می­شود، به دلیل درآمدهای سرشار نفتی در کشورِ ما وجود خارجی ندارد (تحلیل دکتر فکوهی). این مسأله در گیلان و به همین ترتیب در لاهیجان به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیم مناسب که امکان کشاورزی و بهره­مندی از مواعید طبیعی را برای تهیدست­ترین افراد جامعه فراهم می­کند، به آن شکل وجود خارجی ندارد. این مدعا البته به آن معنی نیست که محلات فقیر، پرجمعیت، پرشرارت و فسادپذیر نقاط حاشیه­ای شهر لاهیجان را درنظر نداشته باشیم. ساکنین این محلات که عموماً از کارگران و دست­اندرکاران صنعت ساختمان به‌شمار می­روند، با رکود این صنعت روزهای سختی را می­گذرانند. البته همة مشکلات مربوط به رکود صنعت ساختمان در لاهیجان مربوط به شهرداری نیست؛ توقف پرداخت وام­های بانکی و گرانی عمومی، گرانی مصالح و افزایش دستمزدها را درپی­ داشته است و همین مسائل باعث رکود صنعت ساختمان در مقیاس کشوری شده است. اما واقعیت این است که وفاداری به طرح جامع لاهیجان (که حاصل مطالعات سردستی ده سال پیش است) موجب سختگیری­های اخیر شهرداری لاهیجان در زمینة سطح اشغال، تراکم، تعداد طبقات و در کل واژگونی ناگهانی عرف ساخت و ساز موجب خروج سرمایة بخشی از سرمایه­گزاران این صنعت از شهر و حضور آن­ها در مرکز استان و دو سه شهر اطراف شده و این درحالی ا­ست که شهردار لاهیجان بارها از ناکارآمدی طرح جامع سخن گفته است. به‌نظر می­رسد شهرداری‌هایی در مقیاس شهرداری لاهیجان امکان و توان ساماندهی به مسائل حاشیه‌نشینی را ندارد، اما این انتظار هم چندان دور از منطق نیست که نباید با اجرای سیاست­های مدیریتی معضلات اجتماعی این نقاط را گسترش دهد.

ششم ـ مردم ما چقدر با حقوق شهروندی خود آشنا هستند؟ در صورت عدم آشنایی با این حقوق، بهترین راه برای تبلیغ این حقوق در بین شهروندان چیست؟

آشنایی با تکالیف و حقوق شهروندی در لاهیجان البته تاریخ طولانی دارد، چون بدون وجود این آشنایی امکان یک حیات شهری چند قرنه ممکن نیست. اما اگر در بطن این پرسش طعنه­ای وجود دارد که چرا مردم نسبت به نهادهای اجتماعی و به‌ویژه شهرداری که این حقوق را به‌طور کامل رعایت نمی­کند واکنش نشان نمی­دهند، واضح است منشاء آن سرپیچی از انجام تکالیف شهروندی ا­ست. به‌نظر می­رسد هر چقدر هم روابط عمومی شهرداری برای آشنایی شهرنشینان تلاش کند نتیجه­ای به‌دست نمی­آید، چون مسأله اصلاً عدم آشنایی شهروندان با حقوق و تکالیف شهروندی نیست. مسأله ریشه در روابط دولت ـ ملت در فرهنگ ایرانی دارد.

هفتم ـ آیا در لاهیجان مقوله­ای تحت عنوان شهروندمداری وجود دارد؟

یکی از شهروندان که پروندة ساختمانی­اش در سیر خود به کمیسیون مادة صد رسیده بود، به منظور پیگیری به شورای شهر مراجعه می­کند پس از مواجهه با یکی از اعضای شورا که اتفاقاً روزی دبیر او در یکی از دبیرستان­ها بود در قبال سئوال دربارة پرونده و چند و چون مسائل این کمیسیون با این پرسش مواجه می­شود: آیا من در مدرسه به شما دزدی آموختم؟! نمونه­هایی از این نوع برخورد را فراوان می­توان شنید. اتفاق جالبی که ویژة جوامعی مثل ایران است این­که بیش­تر اعضای انجمن شهر هم که با رأی و انتخاب مستقیم مردم برگزیده می‌شوند بلافاصله هیأتی دولتی می­یابند و در برخوردهای روزانه، مدافع ناکارآمدی بروکراسی می­شوند. روشن است این تنها نمونة کوچکی از تلقی پردامنه­ای است که نه­تنها در شورا و شهرداری که در کل بروکراسی ما ریشه دوانده. در این تلقی همة شهروندان غیرخودی دزد هستند، مگر این­که خلاف­اش ثابت شود. بنابراین تلقی شهروندمداری یکسره توهمی است که اگر نگوییم هرگز، دست­کم به این زودی­ها محقق نمی­شود.

هشتم ـ آیا  وجود فرهنگسرای وابسته به شهرداری در سطح شهر می­تواند مسائل شهری و فرهنگ شهرنشینی را در بین اقشار مردم گسترش دهد؟

در شهری که اصلاً فرهنگسرا وجود ندارد، البته وجود فرهنگسرای شهرداری می­تواند بخشی از مشکلات مربوط به عرضة فرهنگ را رفع کند، اما واقعیت این است که فرهنگسرای شهرداری که در انتهای باغ ملی قرار دارد و درصد قابل توجهی از عملیات ساختمانی آن در سال‌های گذشته انجام شده است، به حالت نیمه تمام رها شده و حتی در برنامه­های اعلام‌شدة شهردار فعلی، جزء اولویت­های کاری در سال جاری نیست. جز این همان­طور که پیشتر گفته شد، مسأله اصلاً آشنایی یا عدم آشنایی ساکنین لاهیجان با مسائل شهری و فرهنگ شهرنشینی نیست؛ مسأله ادبیات نادرست و ناکارآمدی سیستم مدیریت شهری در جلب اعتماد عمومی برای پیشبرد برنامه­های پیش‌بینی­شده است.

نهم ـ آیا می­توان از یک مدل خاص شهری برای شهرهای ایران صحبت کرد؟

به‌نظر می­رسد یک مدل خاص شهری که مطلق هم باشد و برای همة شهرها کاربرد داشته باشد، وجود خارجی ندارد، چرا که هر شهری با توجه به پیشینه، سیر تحول، فرهنگ و خصائص مردم­اش ویژگی­های منحصر به فردی دارد که برای درنظر داشتن و تعمیق کرامت انسانی ساکنان آن می­بایست به این خصائص توجه داشت. برای شهری چون لاهیجان که محلات متعدد و ساکنان آن نیز حتی خصائص متفاوتی دارند کار شکل پیچیده­تری می‌یابد. در نهایت به‌نظر می­رسد بهترین شیوه برای مدیریت شهری، گسترش توان و امکان مدیریتی سازمان‌های مردمی مستقر در محلات چندگانه باشد. سازمان­هایی که از هر قیدی رها باشند.

دهم ـ با توجه به این­که رشد شهرنشینی در لاهیجان با نقائصی همراه بوده، این شهر در حوزة شهرنشینی و توسعة شهری با چه مشکلاتی روبه­رو بوده و روبه­رو خواهد شد؟