بررسی تطبیقی کشت شالی در گذشته و امروز با محور جنسیت

مناطق جلگه‌ای و سواحل دریای مازندران و گیلان به دلیل وجود منابع آبی و رطوبت، مکان مناسبی برای کشت محصول برنج بوده است. برنج در کنار سایر غلات یکی از اجزای اصلی هرم غذایی را تشکیل می‌دهد و از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی است. کشت محصول برنج طی یک دوره 4 الی 5 ماهه، کاری همراه با رنج و زحمت فراوان است و به همین دلیل، تقسیم کار ظریف و پیچیده‌ای را میان زنان و مردان طلب می‌کند. کشت برنج از گذشته تا امروز تحولات زیادی را پشت سر گذاشته که مهم‌ترین آن را می‌توان اختراع ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی، به‌ویژه کمباین دانست و اگر اختراع و استفاده از آن را به نوعی انقلاب در زمینه کشت این محصول در ایران بدانیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم. همگام با این تحولات، وظایف زنان و مردان در خانواده طی یک دوره چند ماهه کشت از گذشته تا امروز دستخوش تغییرات زیادی بوده است. برای روشن‌تر شدن موضوع، کشت برنج را به چهار مرحله آماده کردن زمین و شالی، کاشت نشاء، وجین و برداشت علف‌های هرز و درو تقسیم می‌کنیم و نقش زنان و مردان را در هر مرحله با توجه به گذشته و حال مورد بررسی قرار می‌دهیم.
در گذشته در مرحله آماده کردن زمین و شالی (دسته‌های نشاء) که در اصطلاح به آن "ریختن تخم" گفته می‌شود، به‌نظر می‌رسد وظایف مردان دشوارتر از زنان بوده است؛ به این ترتیب که شخم زدن زمین توسط خیش و گاو آهن صورت می‌گرفت و در صورت نرم نشدن گل و لای، مردان با استفاده از ابزاری که در گویش مازنی به آن "هوکا" گفته می‌شود به این کار می‌پرداختند. در صورتی که این ابزار نیز پاسخگوی نیاز کشاورز نبود، او با استفاده از نیروی دستان خود اقدام به نرم کردن کلوخ و گل و لای زمین می‌کرد. علاوه بر آن، کانال‌کشی آب مورد نیاز برای زمین و هدایت آن به زمین کشاورزی، حصارکشی زمین برای مشخص کردن مرزها و جلوگیری از ورود حیوانات مهاجم در شب از وظایف مردانه تلقی می‌شد.
همزمان با آماده شدن زمین، زنان وظیفه آماده کردن نشاها و تهیه آن از شالی (شلتوک) را برعهده داشتند. تمیز کردن شالی‌ها برای جلوگیری از رویش علف‌های هرز و خیساندن آن‌ها برای جوانه زدن در این حیطه قرار دارند. مغذی کردن خاک با کود و پاشیدن دانه‌های جوانه زده در آن و آبیاری منظم با آب سرد، مرحله بعدی کار زنان است. وظایف زنان در این مرحله در فضای خانه تعریف می‌شود و عدم حضور زنان در محل کشت محصول به معنی تفاوت در سختی و شدت فعالیت فیزیکی درنظر گرفته می‌شود؛ اما تهیه نشاء اساسی‌ترین و حساس‌ترین مرحله طی یک دوره کشت است و در مقایسه با کار مردان به فن و تکنیک خاصی نیاز دارد.
مرحله نشاکاری در گذشته در مقایسه با امروز یک کار کاملاً زنانه تلقی می‌شد. علاوه بر آن، پخت نان و تهیه غذای افراد نیز به عهده زنان بود. با این حال تنها یک نفر مرد از پشت زنان حرکت می‌کرد و وظیفه جمع‌آوری نشاهای اضافه از زمین و یا تقسیم نشاها در مواردی که برای یک قطعه زمین به تعداد کافی وجود نداشت را برعهده می‌گرفت.
برخلاف دوره نشاء، مرحله وجین به معنی درآوردن علف‌های هرز از میان شالی‌ها، مختص زنان نبوده، اما می‌توان گفت تکیه عمده کار برعهده آنان بوده و مردان گاهاً وارد این مرحله می‌شدند. حضور مردان تا حدی به حجم کار و شدت سختی آن بستگی داشت. به این ترتیب که با توجه به موقعیت زمین و بیشتر شدن رویش علف‌های هرز و ریشه دواندن آن‌ها در زمین، نیاز به قدرت مردانه برای از ریشه درآوردن و نابودی آن‌ها بیشتر احساس می‌شد. در غیر این صورت زنان به تنهایی از عهده این کار برمی‌آمدند.
مراقبت از شالیزار از ابتدای نشاکاری زمین تا فصل درو به دو دسته تقسیم می‌شود: دسته اول، مراقبت از زمین در هنگام شب را دربر می‌گیرد و از غروب آفتاب تا طلوع صبح روز بعد ادامه می‌یابد و طبعاً مردان این وظیفه را برعهده دارند. شکار حیواناتی از قبیل خرس، شغال، خوک و حیوانات درنده در حیطه این وظایف قرار دارد. از طرف دیگر، با توجه به این‌که آب حیاتی‌ترین و مهم‌ترین عنصر در زمینه کشت شالی است، زمین‌داران فردی را مسئول تقسیم و مراقبت از مقدار آب جاری شده در شالیزار می‌کردند که به این فرد "میراب" گفته می‌شود و مسئولیت آن در انحصار مردان قرار داشت.
میراب وظیفه داشت آب را به‌طور مساوی بین زمین‌ها تقسیم کند و از ایجاد دعوای احتمالی بین صاحبان زمین در مواقع کم‌آبی جلوگیری کند. هدایت آب به زمین، بیش از مقدار مورد نیاز برای رشد محصول باعث پوسیدن و هرز شدن شالی می‌شد. بنابراین میراب وظیفه داشت آب را در حد تعادل نگه دارد و از ورود آب اضافی به درون زمین جلوگیری کند. علاوه بر موارد اشاره شده، سمپاشی زمین و افزودن کود مورد نیاز از وظایف مردان تلقی می‌شد. درو و برداشت محصول در گذشته با توجه به عدم وجود ابزار و ماشین‌آلاتی مانند کمباین، سخت‌ترین مرحله کشت برنج محسوب می‌شد و به قدرت بدنی و ورزیدگی جسمانی بیشتری نسبت به مراحل دیگر کشت این محصول نیاز داشت.
برداشت محصول از ابتدا تا پایان آن که ممکن بود تا 4 ماه به طول انجامد کاملاً برعهده مردان بود و زنان جز در مورد پخت غذا مسئولیت دیگری برعهده نداشتند. وظیفه مردان در برداشت محصول عبارت بود از: دسته کردن خوشه‌های برنج و بریدن آن با داس، گره زدن خوشه‌های تراشیده شده و ایجاد دسته بزرگتر و حمل آن به بیرون از زمین، ایجاد تل بزرگ شالی، پهن کردن آن‌ها بر روی قطعه زمینی خشک و دواندن اسب از روی آن‌ها به منظور کندن دانه‌های شالی از ساقه، زیر و رو کردن مخلوط شالی و ساقه (کَمِل) برای جدا کردن دانه‌های شالی و سرانجام جمع‌آوری و وزن کردن محصول و حمل آن به خارج از زمین کشاورزی. علاوه بر آن، یکی از مشاغل اصلی بعد از درو، شغل آسیاب‌بانی بود که در انحصار مردان قرار داشت. در این مرحله، پوسته نازک شالی از آن جدا می‌شود و به برنج تغییر نام می‌دهد.
امروزه با اختراع ماشین‌آلاتی مانند تراکتور و تیلر برای آماده ساختن و شیار کردن زمین، دستگاه‌های نشاگر، کمباین در مرحله درو و سموم علف‌کش قوی، نمی‌توان تفکیک مشخصی مانند گذشته، بین وظایف زنان و مردان طی یک دوره 4 الی 5 ماهه کشت محصول برنج قائل شد. به‌طور کلی، در هر مرحله از نیروی یدی و فیزیکی کمتری استفاده می‌شود و زنان و مردان می‌توانند متقابلاً وظایف یکدیگر را برعهده بگیرند، اما این امر کمتر صورت می‌پذیرد.
مرحله آماده کردن زمین مانند گذشته در قلمرو وظایف مردان است؛ با این تفاوت که در مقایسه با گذشته با سختی کمتری همراه است و استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی، شیار کردن زمین را راحت‌تر کرده و روند کشت را تسریع بخشیده و کشاورز را با موانع کمتری مواجه می‌کند. شیار کردن زمین با استفاده از تیلر و تراکتور، هدایت آب رودخانه و چاه به زمین زیر کشت برای نرم شدن خاک، استفاده از ابزاری به نام "شصت‌پر" و نصب آن به بدنه تراکتور برای سهولت حرکت آن در زمین‌های باتلاقی، در این مرحله توسط مردان صورت می‌گیرد.
اما تهیه نشاء مانند گذشته یک کار زنانه است و شیوه انجام آن در مقایسه با گذشته تفاوت چشم‌گیری نداشته است. امروزه زنان می‌توانند با عنوان کارگر در زمین‌های دیگران کار کرده و در پایان روز مزد خود را دریافت کنند. در گذشته، نشای زمین با همیاری صاحبان زمین صورت می‌گرفت تا کشاورزان تا حد ممکن در تنگنای مالی قرار نگیرند. امروزه صرف‌نظر از حضور خانواده صاحب ملک برای انجام کارها، اگر صاحب ملک بخواهد از نیروی یدی کارگر برای مراحل وجین و درو استفاده کند، محدودیتی برای هیچ‌یک از دو جنس مرد و زن وجود ندارد و هرکدام بسته به نیروی جسمانی خود، می‌توانند به کار در زمین بپردازند. ذکر این نکته ضروری است که در مرحله درو، نیاز به نیروی یدی تنها برای تراشیدن ساقه‌های برنج و دسته کردن آن‌هاست و مابقی کار توسط کمباین صورت می‌گیرد. اما راندن کمباین همانند دیگر ماشین‌آلات کشاورزی و کار در کارخانه‌های شالیکوبی مانند شغل آسیاب‌بانی در گذشته اختصاص به مردان دارد.

نتیجه‌گیری
در این نوشته مسئولیت‌ها و وظایف در شالیزار و کشت برنج در گذشته و امروز با محور جنسیت مورد بررسی قرار گرفت. آن‌چه که این مرزبندی صریح و تفکیک وظایف را مشخص می‌کند، از چند جنبه قابل بررسی است. همان‌طور که اشاره شد، در زمینه برخی از مسئولیت‌ها و وظایف در زندگی روزمره، اعمال تفکیک جنسیتی بدیهی درنظر گرفته می‌شود؛ مانند کارهای مربوط به فضای خانه که برعهده زنان است. در زمینه کشت محصول برنج ـ چه در گذشته و چه امروزه ـ وظایفی مانند تهیه غذا در مورد زنان یا انجام کارهایی که به استفاده از ماشین‌آلات مربوط می‌شوند و در تماس مستقیم با ابزار قرار می‌گیرند، برای مردان بدیهی انگاشته می‌شود. صرف‌نظر از این موارد، آن‌چه اعمال خاصی را در گذشته در انحصار مردان قرار می‌داد، نیروی فیزیکی بوده؛ نیاز به حمل اشیاء سنگین، نرم کردن کلوخ‌ها، مرزبندی زمین، به حرکت درآوردن سنگ آسیاب و شکار حیوانات در زمره این موارد است. اما حتی امروزه با اختراع ماشین‌آلات و دستگاه‌هایی مانند تراکتور، کمباین و ادوات شالی‌کوبی که استفاده از نیروی جسمانی را به حداقل می‌رساند، به کار انداختن این دستگاه‌ها در زمین، تعمیر و در واقع مسئولیت آن‌ها برعهده مردان است.

nasrin.seyednejad@gmail.com
www.anthropology.ir