چهارشنبه خاتون؛ اسطوره و برکت در گیلان
"چهارشنبه خاتون" با آب و برکت پیوند خاص دارد. این پری گیسو بلند در شب چهارشنبه سوری به هر خانه‌ای سر می‌زند و از غذاهای خاص چهارشنبه سوری که برایش گذاشته‌اند، لقمه‌ای می‌خورد و برای خانواده‌هایی که خانه خود را در آستانه بهار و سال نو پاکیزه کرده‌اند دعا می‌کند و به آن‌ها برکت می‌دهد.
چهارشنبه آخر سال که ریشه در آیین کهن ایرانیان دارد، در سال‌های اخیر تبدیل به روزی خطرساز و حادثه‌آفرین شده است؛ درحالی که این ایام در گذشته‌های نه چندان دور، عنصری اسطوره‌ای بوده که اعتقاد داشته‌اند در روزهای پایان سال برکت با خود خواهد آورد.
به گزارش خبرگزاری مهر، در تالش عنصری اسطوره‌ای به نام "چهارشنبه خاتون" وجود دارد که با صفات "گلابتون گیسوی بلند اندام زیبا" و "پری گیسو بلند" و این‌گونه القاب توصیف می‌شود.
"چهارشنبه خاتون" با آب و برکت پیوند خاص دارد. این پری گیسو بلند در شب چهارشنبه سوری به هر خانه‌ای سر می‌زند و از غذاهای خاص چهارشنبه سوری که برایش گذاشته‌اند، لقمه‌ای می‌خورد و برای خانواده‌هایی که خانه خود را در آستانه بهار و سال نو پاکیزه کرده‌اند دعا می‌کند و به آن‌ها برکت می‌دهد.
در تالش رسم است که شب چهارشنبه سوری مقداری از غذاهای خود را در ظرفی می‌گذارند و پشت در خانه یا اتاق قرار می‌دهند تا چهارشنبه خاتون از آن بخورد و برایشان برکت بیاورد.
برای دیدن چهارشنبه خاتون باید بعد از نیمه شب چهارشنبه آخر سال سر کهنه‌ترین چاه آب منطقه بروند، لباس را به تمامی از تن به در کنند، سر در چاه فرو برند و چهارشنبه خاتون را صدا بزنند. آن‌گاه آب چاه می‌جوشد و "خاتون بلند بالای گلابتون گیسوی چهارشنبه" از آن بیرون می‌آید و سیلی به گوش کسی که صدایش کرده است می‌زند. اگر او نترسید، نگریخت و یا بی‌هوش نشد، هرچه از او بخواهد، برایش فراهم می‌سازد.
همچنین خریدن آینه و اسفند و ماهی سفره هفت سین در شب چهارشنبه سوری شگون دارد؛ به‌ویژه در رشت این کار را با آداب خاصی انجام می‌دهند و معمولاً اگر دختر دم بخت در خانه داشته باشند، خریدن اسپند برعهده اوست.
علاوه بر اسپند و آینه و آجیل و سبزی و ماهی سفره هفت سین، بسیاری از لوازم دیگر عید را هم شب چهارشنبه سوری تهیه می‌کنند. به همین لحاظ، بازار فروشندگان و بازارهای هفتگی بسیار گرم است و بازار چهارشنبه سوری جلوه و جلای خاصی دارد، چراغانی می‌کنند، آذین می‌بندند و هر فروشنده‌ای با شعر و ترانه‌ای به عرصه کالای خود می‌پردازد. بازارهای هفتگی پیش از نوروز را به هر روزی که منسوب باشد، "عید بازار" می‌نامند.
"شال اندازی" هم از رسم‌های پرشور و زیبای چهارشنبه سوری در گیلان و در اغلب مناطق ایران بود که امروز تا آبادی‌های دوردست کوهستانی و جنگلی عقب‌نشینی کرده است و در همه جا معمول نیست.
شب که فرا می‌رسد، پسران جوان شال یا دستمالی برمی‌دارند و برای شال اندازی یا دستمال اندازی به خانه‌های همسایگان و اهل محله می‌روند. معمولاً سر راه گلی هم می‌چینند و به گوشه شال یا دستمال می‌بندند و آن را آهسته از در اتاق به داخل می‌اندازند و خود در گوشه‌ای پنهان می‌شوند.
صاحب‌خانه مقداری آجیل چهارشنبه سوری و شیرینی و گاهی پول به‌جای گل در دستمال یا شال می‌بندد و آن را در آستانه در قرار می‌دهد و شال اندازن آن را برمی‌دارند و به سرعت دور می‌شوند.
"بره گردانی" سابقاً در مناطق کوهپایه‌ای گیلان رسم بود که گالش‌ها بره سفید سرحال و به اصطلاح شیرمستی را انتخاب کرده، پشتش را با حنا رنگ می‌کردند و دستمال رنگینی به گردنش می‌بستند و به خانه روستاییان می‌رفتند و بره را در اطاق نشیمن رها می‌کردند. بره در اتاق گشتی می‌زد و صاحب‌خانه یکی دو سکه پول و مقداری آجیل و شیرینی در دستمال گردنش می‌ریخت، بچه‌ها هم دستی به سر و گوشش می‌کشیدند و نوازشش می‌کردند. گالش هم سال نو را مبارک باد می‌گفت و با بره‌اش به خانه‌ای دیگر می‌رفت. بره گردانی را گاهی شب اول سال هم انجام می‌دادند و مردم پای بره را خوب و خوش شگون می‌دانستند.
"فال گرفتن" و "خبرگیری" از آینده نیز از جمله رسم‌های چهارشنبه سوری است که در همه نقاط گیلان و بیشتر مناطق ایران معمول است. فال گوش ایستادن بر سر چهارراه‌ها و گفت‌وگوی اولین رهگذران را به تناسب نیت خود تأویل کردن و فال کوزه گرفتن از این‌گونه رسم‌هاست.
رسم دیگر چهارشنبه سوری "قاشق‌زنی" است که اگرچه امروزه بیشتر برای بچه‌ها جنبه تفریح و بازی دارد، اما در بنیاد خود نوعی مرادخواهی بوده است. قاشق‌زن‌ها با موادی که ضمن قاشق‌زنی جمع می‌کردند، آش می‌پختند و بین مردم تقسیم می‌کردند تا مرادشان برآورده شود.
چهارشنبه سوری بی‌تردید ریشه در آیین‌های کهن پایان سال دارد و به احتمال، بازمانده جشن "فروردگان" است، که در دوره اسلامی با تغییر تقویم و تقسیم سال به ماه و هفته با حفظ اغلب عناصر باستانی در آخرین چهارشنبه سال قرار گرفته است.
چهارشنبه سوری در گیلان، بلکه در تمامی نقاط ایران برجسته‌ترین و پرشورترین رسم در مجموعه رسم‌های مقدمه نوروز است و مهمترین عنصرش آتش است و نامش هم از شعله‌های آتش برخاسته است؛ چرا که "سوری" به معنی سرخی است و هم از این‌رو در بسیاری از نقاط، "چهارشنبه سرخی" نامیده می‌شود.
اهالی ماسال برای چهارشنبه سوری یا "کولی کولی چارشنبه" رسم به‌خصوصی دارند. شب چهارشنبه سوری به طرف قبله در هفت جا پشته‌های کاه می‌گذارند و هنگام غروب آتش می‌زنند. سپس از روی آتش می‌پرند و می‌گویند "کولی کولی چارشنبه." همه مردم آن شب شادی کرده و عده‌ای با تفنگ شلیک می‌کنند و بعد در کنار سفره شام گرد هم می‌آیند. مرسوم است که در این شب در سفره باید هفت قسم خورش خوردنی باشد.
در آستارا توده‌هایی از کلش "ساقه‌های خشک شالی" را به تعداد پنج یا هفت یا نه کپه گرد می‌آورند و آتش می‌زنند؛ اول بزرگترها و بعد جوان‌ترها و بچه‌ها از روی آن‌ها می‌پرند.
در دیلمان نیز پنج یا هفت یا 9 کپه گون می‌گذارند، آتش می‌زنند و از روی آن‌ها می‌پرند و می‌گویند "گل گل چارشنبه، نکبت بشه دولت بیه." در رودبار و روستاهای اطراف آن، سه یا پنج یا هفت کپه کاه می‌گذارند و آتش می‌زنند و از آن آتش سرخ روی می‌خواهند و در بندر انزلی و حول و حوش آن هم از روی آتش کلش‌های شالی می‌پرند و می‌گویند "گول گول چارشنبه، به حق پنشبه، نکبت بشه فشوکت بشه، سرخی بیه."
در نومندان و لیسار و هشتپر نیز هفت کپه کلش روشن می‌کنند و به زبان ترکی درد و بلایشان را روی شعله‌های آتش می‌ریزند. پس از پریدن از روی آتش، ظروف شکستنی معیوب را به دور می‌ریزند و دختران دم بخت را برای دقایقی از خانه بیرون می‌کنند تا در آن سال به خانه بخت بروند و ظرف آبی را هم که کنار آتش‌ها نهاده‌اند به زمین می‌پاشند.
"آب" دومین عنصر مهمی است که به اشکال مختلف در مراسم چهارشنبه سوری حضور دارد. در اغلب نقاط شرق گیلان، شب چهارشنبه سوری ظرف آبی از رودخانه یا چشمه به خانه می‌برند و برخی هم هنگام بردن آب هیچ کلامی بر زبان نمی‌آورند و این آب را "لال آب" می‌نامند.
در علی آباد سرای املش پس از پریدن از روی آتش، جوانان کوزه‌ای برمی‌دارند و آن را از آب هفت چشمه پرمی‌کنند و این آب را که "آب هفت کوثر" می‌نامند، به طرف آسمان می‌پاشند تا سال پربارانی داشته باشند، با آن سر و روی می‌شویند تا سلامتی بیاورد و به مزرعه می‌پاشند تا زمین پرمحصول شود.
در دیلمان، صبح چهارشنبه به حمام می‌رفتند و با چل طاس پنج یا هفت یا 9 جام آب روی سر خود می‌ریختند و همچنین در تالش، رودبار و شرق گیلان، به‌ویژه در مناطق کوهستانی رسم است که شب چهارشنبه از روی آب روان می‌پرند و این کار را موجب دفع بلا و بیماری می‌دانند. در رستم آباد رودبار پس از پریدن از روی آب، فرد بزرگ خانواده دو سنگ از داخل آب برمی‌دارد؛ یکی را در انبار برنج و یکی را در انبار آرد می‌گذارد تا برکت بیاورد.
به هرحال چهارشنبه سوری در فرهنگ گیلان ارج و اعتبار خاصی دارد و نسبت به اغلب مناطق ایران با تفصیل بیشتری انجام می‌شود.
به گزارش خبرگزاری مهر، در تالش عنصری اسطوره‌ای به نام "چهارشنبه خاتون" وجود دارد که با صفات "گلابتون گیسوی بلند اندام زیبا" و "پری گیسو بلند" و این‌گونه القاب توصیف می‌شود.
"چهارشنبه خاتون" با آب و برکت پیوند خاص دارد. این پری گیسو بلند در شب چهارشنبه سوری به هر خانه‌ای سر می‌زند و از غذاهای خاص چهارشنبه سوری که برایش گذاشته‌اند، لقمه‌ای می‌خورد و برای خانواده‌هایی که خانه خود را در آستانه بهار و سال نو پاکیزه کرده‌اند دعا می‌کند و به آن‌ها برکت می‌دهد.
در تالش رسم است که شب چهارشنبه سوری مقداری از غذاهای خود را در ظرفی می‌گذارند و پشت در خانه یا اتاق قرار می‌دهند تا چهارشنبه خاتون از آن بخورد و برایشان برکت بیاورد.
برای دیدن چهارشنبه خاتون باید بعد از نیمه شب چهارشنبه آخر سال سر کهنه‌ترین چاه آب منطقه بروند، لباس را به تمامی از تن به در کنند، سر در چاه فرو برند و چهارشنبه خاتون را صدا بزنند. آن‌گاه آب چاه می‌جوشد و "خاتون بلند بالای گلابتون گیسوی چهارشنبه" از آن بیرون می‌آید و سیلی به گوش کسی که صدایش کرده است می‌زند. اگر او نترسید، نگریخت و یا بی‌هوش نشد، هرچه از او بخواهد، برایش فراهم می‌سازد.
همچنین خریدن آینه و اسفند و ماهی سفره هفت سین در شب چهارشنبه سوری شگون دارد؛ به‌ویژه در رشت این کار را با آداب خاصی انجام می‌دهند و معمولاً اگر دختر دم بخت در خانه داشته باشند، خریدن اسپند برعهده اوست.
علاوه بر اسپند و آینه و آجیل و سبزی و ماهی سفره هفت سین، بسیاری از لوازم دیگر عید را هم شب چهارشنبه سوری تهیه می‌کنند. به همین لحاظ، بازار فروشندگان و بازارهای هفتگی بسیار گرم است و بازار چهارشنبه سوری جلوه و جلای خاصی دارد، چراغانی می‌کنند، آذین می‌بندند و هر فروشنده‌ای با شعر و ترانه‌ای به عرصه کالای خود می‌پردازد. بازارهای هفتگی پیش از نوروز را به هر روزی که منسوب باشد، "عید بازار" می‌نامند.
"شال اندازی" هم از رسم‌های پرشور و زیبای چهارشنبه سوری در گیلان و در اغلب مناطق ایران بود که امروز تا آبادی‌های دوردست کوهستانی و جنگلی عقب‌نشینی کرده است و در همه جا معمول نیست.
شب که فرا می‌رسد، پسران جوان شال یا دستمالی برمی‌دارند و برای شال اندازی یا دستمال اندازی به خانه‌های همسایگان و اهل محله می‌روند. معمولاً سر راه گلی هم می‌چینند و به گوشه شال یا دستمال می‌بندند و آن را آهسته از در اتاق به داخل می‌اندازند و خود در گوشه‌ای پنهان می‌شوند.
صاحب‌خانه مقداری آجیل چهارشنبه سوری و شیرینی و گاهی پول به‌جای گل در دستمال یا شال می‌بندد و آن را در آستانه در قرار می‌دهد و شال اندازن آن را برمی‌دارند و به سرعت دور می‌شوند.
"بره گردانی" سابقاً در مناطق کوهپایه‌ای گیلان رسم بود که گالش‌ها بره سفید سرحال و به اصطلاح شیرمستی را انتخاب کرده، پشتش را با حنا رنگ می‌کردند و دستمال رنگینی به گردنش می‌بستند و به خانه روستاییان می‌رفتند و بره را در اطاق نشیمن رها می‌کردند. بره در اتاق گشتی می‌زد و صاحب‌خانه یکی دو سکه پول و مقداری آجیل و شیرینی در دستمال گردنش می‌ریخت، بچه‌ها هم دستی به سر و گوشش می‌کشیدند و نوازشش می‌کردند. گالش هم سال نو را مبارک باد می‌گفت و با بره‌اش به خانه‌ای دیگر می‌رفت. بره گردانی را گاهی شب اول سال هم انجام می‌دادند و مردم پای بره را خوب و خوش شگون می‌دانستند.
"فال گرفتن" و "خبرگیری" از آینده نیز از جمله رسم‌های چهارشنبه سوری است که در همه نقاط گیلان و بیشتر مناطق ایران معمول است. فال گوش ایستادن بر سر چهارراه‌ها و گفت‌وگوی اولین رهگذران را به تناسب نیت خود تأویل کردن و فال کوزه گرفتن از این‌گونه رسم‌هاست.
رسم دیگر چهارشنبه سوری "قاشق‌زنی" است که اگرچه امروزه بیشتر برای بچه‌ها جنبه تفریح و بازی دارد، اما در بنیاد خود نوعی مرادخواهی بوده است. قاشق‌زن‌ها با موادی که ضمن قاشق‌زنی جمع می‌کردند، آش می‌پختند و بین مردم تقسیم می‌کردند تا مرادشان برآورده شود.
چهارشنبه سوری بی‌تردید ریشه در آیین‌های کهن پایان سال دارد و به احتمال، بازمانده جشن "فروردگان" است، که در دوره اسلامی با تغییر تقویم و تقسیم سال به ماه و هفته با حفظ اغلب عناصر باستانی در آخرین چهارشنبه سال قرار گرفته است.
چهارشنبه سوری در گیلان، بلکه در تمامی نقاط ایران برجسته‌ترین و پرشورترین رسم در مجموعه رسم‌های مقدمه نوروز است و مهمترین عنصرش آتش است و نامش هم از شعله‌های آتش برخاسته است؛ چرا که "سوری" به معنی سرخی است و هم از این‌رو در بسیاری از نقاط، "چهارشنبه سرخی" نامیده می‌شود.
اهالی ماسال برای چهارشنبه سوری یا "کولی کولی چارشنبه" رسم به‌خصوصی دارند. شب چهارشنبه سوری به طرف قبله در هفت جا پشته‌های کاه می‌گذارند و هنگام غروب آتش می‌زنند. سپس از روی آتش می‌پرند و می‌گویند "کولی کولی چارشنبه." همه مردم آن شب شادی کرده و عده‌ای با تفنگ شلیک می‌کنند و بعد در کنار سفره شام گرد هم می‌آیند. مرسوم است که در این شب در سفره باید هفت قسم خورش خوردنی باشد.
در آستارا توده‌هایی از کلش "ساقه‌های خشک شالی" را به تعداد پنج یا هفت یا نه کپه گرد می‌آورند و آتش می‌زنند؛ اول بزرگترها و بعد جوان‌ترها و بچه‌ها از روی آن‌ها می‌پرند.
در دیلمان نیز پنج یا هفت یا 9 کپه گون می‌گذارند، آتش می‌زنند و از روی آن‌ها می‌پرند و می‌گویند "گل گل چارشنبه، نکبت بشه دولت بیه." در رودبار و روستاهای اطراف آن، سه یا پنج یا هفت کپه کاه می‌گذارند و آتش می‌زنند و از آن آتش سرخ روی می‌خواهند و در بندر انزلی و حول و حوش آن هم از روی آتش کلش‌های شالی می‌پرند و می‌گویند "گول گول چارشنبه، به حق پنشبه، نکبت بشه فشوکت بشه، سرخی بیه."
در نومندان و لیسار و هشتپر نیز هفت کپه کلش روشن می‌کنند و به زبان ترکی درد و بلایشان را روی شعله‌های آتش می‌ریزند. پس از پریدن از روی آتش، ظروف شکستنی معیوب را به دور می‌ریزند و دختران دم بخت را برای دقایقی از خانه بیرون می‌کنند تا در آن سال به خانه بخت بروند و ظرف آبی را هم که کنار آتش‌ها نهاده‌اند به زمین می‌پاشند.
"آب" دومین عنصر مهمی است که به اشکال مختلف در مراسم چهارشنبه سوری حضور دارد. در اغلب نقاط شرق گیلان، شب چهارشنبه سوری ظرف آبی از رودخانه یا چشمه به خانه می‌برند و برخی هم هنگام بردن آب هیچ کلامی بر زبان نمی‌آورند و این آب را "لال آب" می‌نامند.
در علی آباد سرای املش پس از پریدن از روی آتش، جوانان کوزه‌ای برمی‌دارند و آن را از آب هفت چشمه پرمی‌کنند و این آب را که "آب هفت کوثر" می‌نامند، به طرف آسمان می‌پاشند تا سال پربارانی داشته باشند، با آن سر و روی می‌شویند تا سلامتی بیاورد و به مزرعه می‌پاشند تا زمین پرمحصول شود.
در دیلمان، صبح چهارشنبه به حمام می‌رفتند و با چل طاس پنج یا هفت یا 9 جام آب روی سر خود می‌ریختند و همچنین در تالش، رودبار و شرق گیلان، به‌ویژه در مناطق کوهستانی رسم است که شب چهارشنبه از روی آب روان می‌پرند و این کار را موجب دفع بلا و بیماری می‌دانند. در رستم آباد رودبار پس از پریدن از روی آب، فرد بزرگ خانواده دو سنگ از داخل آب برمی‌دارد؛ یکی را در انبار برنج و یکی را در انبار آرد می‌گذارد تا برکت بیاورد.
به هرحال چهارشنبه سوری در فرهنگ گیلان ارج و اعتبار خاصی دارد و نسبت به اغلب مناطق ایران با تفصیل بیشتری انجام می‌شود.
نظرات بینندگان