تاریخچه و وجه تسمیه بقعه "چهار پادشاهان" لاهیجان
دکتر بهمن مشفقی
كدخبر: ۵۷۲۵
تاريخ: ۱۱ آذر ۱۳۹۱ - ۰۹:۳۵
مقدمه
چاپ اشتباهی یک عکس از اماکن مذهبی و تاریخی شهر لاهیجان در صفحه اول روزنامه "گیلان امروز" مورخ 22 شهریور 1378، یعنی بقعه میرشمس‌الدین لاهیجان به عنوان مسجد چهارپادشاهان لاهیجان، سبب شد که نگارنده، نوشته‌ای را که از چندی پیش برای هیأت امنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان و همچنین یکی از دانش‌آموزان علاقه‌مند تهیه و تنظیم کرده بودم، برای چاپ در "گیلان امروز" ارسال نمایم. با این توضیح که همه این نوشته با استفاده از کتاب باارزش "از آستارا تا استرآباد" تألیف پژوهشگر نستوه و پرآوازه دکتر منوچهر ستوده و قسمتی هم از کتاب "نامه‌های خان احمد خان گیلانی" تألیف محقق ارجمند جناب فریدون نوزاد گردآوری و تنظیم شده است.
سلسله سادات کیایی در قرن هفتم و هشتم هجری قمری در گیلان و مازندران حکومت داشتند. نسب خاندان کیایی به احمد آل اکبر مشهور به عفیفی کوکبی از نبیرگان امام زین‌العابدین علی‌بن الحسین(ع) می‌رسد. سادات کیایی ـ چه قبل و چه بعد از رسیدن به حکومت ـ به علت اعتقادات عمیق عامه مردم به آن‌ها از احترام خاصی برخوردار بودند. عالم ربانی سید خورکیا، از سادات عظیم‌الشأن این سلسله که در سال 647 هـ.ق شهید شد، در لاهیجان و در محله "میدان" که بازار لاهیجان هم در این محله قرار داشت، به خاک سپرده شد.
در ایران همیشه معمول بود که اولیاء و پیشوایان دین و عرفان نامی را "پادشاه" وقت خویش می‌خواندند؛ لذا این مکان با توجه به این‌که مدفن سه نفر از پیشوایان دین، که پادشاه زمان خویش نامیده می‌شدند بود، با به خاک سپرده شدن پیکر چهارمین سادات کیایی، یعنی سید رضی کیاء که پادشاه وقت گیلان بود، به "چهار پادشاه" معروف شد.
به‌طور خلاصه، در بقعه چهارپادشاه، نخست، سید خرم کیا یا سید خورکیا در سال 647 هـ.ق به خاک سپرده شد. یکصد و چهل و چهار سال بعد، یعنی در سال 791 هـ.ق سید علی کیا، رحلت کرد و در طرف چپ حجره سید خورکیا، حجره دیگری ساختند و او را در آن به خاک سپردند. در سال 829 هـ.ق (سی و هشت سال بعد)، ابوتراب ابن سید علی امیرکیا که نسبت او تا حضرت رسول(ص) به استناد کتیبه‌ای که در صندوق قبر دوم آمده است، می‌رسد و از بزرگان سادات صحیح النسب و از اولیاء زمان خویش بوده است که به پانزده پشت به امام اول، علی‌ابن ابی‌طالب(ع) می‌رسیده است (جد ششم او علی غزنوی است.) تاریخ وفات سید علی ابن سید امیرکیا، روز دوشنبه اول جمادی الاول سال 829 هـ.ق است. از عجایب روزگار این‌که، سید رضی کیا ـ پادشاه وقت گیلان ـ در همین سال و ماه و روز به عالم باقی شتافت که مرقد مطهر آن در اتاق شماره یک این بقعه است.
حجرات بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
حجره اول دارای سه قبر است. بر صندوق قبر اول، کتیبه‌ای است که در آن نام سید رضی کیا بن سید علی کیا، متوفی در اول جمادی‌الاول سال 829 هـ.ق ثبت شده است. بر کتیبه صندوق دوم، نام ابوتراب سید رضا بن سید علی بن سید امیر کیا نوشته شده است. بر صندوق سوم، نام سید علی بن امیرالحسینی ثبت شده است که پدر همان سید ابوتراب رضا است که در سال 829 هـ.ق درگذشت.
اتاق‌های بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
اتاق شماره یک: این اتاق مرقد سید علی بن امیرالحسین و سید رضی کیا است. روی بدنه شمالی صندوق آن نوشته شده است: "سید رضی کیا بن سید الامام سید علی کیا حسینی." بر بدنه جنوبی آن صندوق نوشته شده است: "ابوتراب رضا بن علی بن امیر بن حسین بن حسن بن علی بن احمد بن علی الغزنوی بن محمد بن ابی زید بن حسین بن احمد بن عیسی بن علی بن حسین الاصغر بن علی بن حسین بن علی ابن عم رسول الله صلی الله و علیه و علی آله و سلم."
اتاق شماره دو: امروز جای مسجد از آن استفاده می‌شود و کتیبه و آثاری ندارد. احتمال دارد اجساد سید ابراهیم، سید عبدالله کیا (پسران سید علی کیا بن ناصر کیا) یا افراد دیگر این خاندان در این‌جا به خاک سپرده شده باشند.
اتاق شماره سه: این اتاق اهمیت چندانی ندارد و مدفن فرد یا افراد مهمی نیست.
اتاق شماره چهار: در این اتاق مرقد سید خرم کیا واقع است. در ورودی اصلی این اتاق از نظر هنری ارزش داشت و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. در ورودی فعلی را معروف است که از "امامزاده هاشم" به این‌جا آورده‌اند. عبارت "عمل استاد بایزید" بر بالای دماغه آن دیده می‌شود. کتیبه‌های صندوق‌ها، خوش خط و متعلق به قرن هشتم و اوایل قرن نهم هـ.ق است.
درهای ورودی چوبی است و کنده‌کاری دارد. تاریخ کتیبه آن‌ها به 1015 هـ.ق می‌رسد. در این کتیبه، شجره نسب سید خورکیا یا سید خرم کیا و نام هدیه‌کننده آن، یعنی قاضی محمد خان دیده می‌شود. خط کتیبه از محمد داوود کیا و نجار آن، عبدالفتاح لاهیجی است. یک در ورودی هم کار استاد شهاب‌الدین نظام‌الدین درودگر قزوینی است. این در کتیبه‌ای دارد که نشان می‌دهد که این قسمت از مزار در سال 791 هـ.ق به دستور الحاج خواجه حاجی زنگی شاه ناظر ساخته شده است.
یکی از صندوق‌ها که بر مزار سید خورکیا یا سید خرم کیا وجود دارد، حکایت از این می‌کند که وی در ربیع‌الاول سال 647 هـ.ق کشته شده است. کتیبه دیگر نشان می‌دهد که این صندوق به دستور حاجی علی بن شهاب‌الدین لاهیجی ساخته شده است. بر صندوق دیگر کتیبه‌ای است که از مطالب آن معلوم می‌شود که در زیر این صندوق، سید رضی کیا پسر سید علی کیا الحسینی، متوفی به روز اول جمادی‌الاول سال 829 هـ.ق مدفون است. خط کتیبه از حسین بن علی الصالحی الجیلی است. روی پاره تخته‌ای که برای تعمیر صندوق به‌کار رفته و مربوط به جای دیگر است، نام سید علی بن امیر خوانده می‌شود.
بنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
قسمت اعظم بنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان، مزار سید هادی کیا است. وقتی در سال 791 هـ.ق سادات کیایی در جنگ رشت کشته شدند، سید هادی کیا، عده‌ای از علما و صلحای لاهیجان را نزد امیر دیباج فومنی فرستاد تا شهدای سادات کیایی را به لاهیجان بیاورند. سید هادی کیا با فرزندان و سایر بزرگان شهر، پابرهنه به استقبال اقدام نمودند و سر بازار لاهیجان، در جوار سید خرم کیا دفن کردند و مردم لاهیجان از فقها و صلحا و شهریان و لشکریان آئین تعزیت دادند و هفت شبانه روز به ختم قرآن و خواندن وعظ و تقسیم درهم و دینار به مستمندان مشغول گشتند و بر بالای آن مزار، بنیاد عمارت عالی کردند.
ایوان شمالی بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
در شمال چهار اتاق اصلی بقعه چهارپادشاهان، ایوانی به طول 74.29 متر و پهنای 33.5 متر است. در این ایوان، شش در و دو پنجره مشبک نورگیر و هفت خفنگ نورگیر وجود دارد. طاق ایوان بر شش فیلپا استوار است. پایین و بالای فیلپاها مربع و میان آن‌ها هشت ضلعی دو به دو است.
نقاره و علم‌های بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
بقعه چهار پادشاهان لاهیجان "نقاره" داشت و تا شهریور 1320 شمسی مورد استفاده بود. معمولاً در مواردی که این بقعه "معجزه" می‌کرد، نقاره‌ها را به صدا درمی‌آوردند. بقعه چهار پادشاهان لاهیجان در ضمن علم‌های متعددی داشت.
مراسم علم‌بندی
"علم‌بندی" بقعه چهار پادشاهان لاهیجان، روز سوم محرم از ساعت 11 صبح تا 5 بعد از ظهر است و "علم واچینی" آن، روز بیستم صفر (که چهلم امام حسین است) صبح تا ظهر انجام می‌شود. شش گوشه و حجله‌های بقعه چهار پادشاهان لاهیجان هم جا دارد در پایان این نوشته آورده شود.
این بقعه، یک شش گوشه و دو حجله دارد. شش گوشه یادآور قبر حضرت حسین بن علی علیه السلام است که آن را تزئین می‌کنند و چهار تن به دوش می‌کشند و در ایام محرم با حجله‌های آیینه‌بندی شده به حرکت درمی‌آورند.
ثبت تاریخی بقعه چهار پادشاهان لاهیجان
این مکان تاریخی به شماره 322 در فهرست بناهای مذهبی ـ تاریخی ـ باستانی ایران در صفحه 130 همراه با شرحی راجع به این بقعه به ثبت رسیده است.
چاپ اشتباهی یک عکس از اماکن مذهبی و تاریخی شهر لاهیجان در صفحه اول روزنامه "گیلان امروز" مورخ 22 شهریور 1378، یعنی بقعه میرشمس‌الدین لاهیجان به عنوان مسجد چهارپادشاهان لاهیجان، سبب شد که نگارنده، نوشته‌ای را که از چندی پیش برای هیأت امنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان و همچنین یکی از دانش‌آموزان علاقه‌مند تهیه و تنظیم کرده بودم، برای چاپ در "گیلان امروز" ارسال نمایم. با این توضیح که همه این نوشته با استفاده از کتاب باارزش "از آستارا تا استرآباد" تألیف پژوهشگر نستوه و پرآوازه دکتر منوچهر ستوده و قسمتی هم از کتاب "نامه‌های خان احمد خان گیلانی" تألیف محقق ارجمند جناب فریدون نوزاد گردآوری و تنظیم شده است.
سلسله سادات کیایی در قرن هفتم و هشتم هجری قمری در گیلان و مازندران حکومت داشتند. نسب خاندان کیایی به احمد آل اکبر مشهور به عفیفی کوکبی از نبیرگان امام زین‌العابدین علی‌بن الحسین(ع) می‌رسد. سادات کیایی ـ چه قبل و چه بعد از رسیدن به حکومت ـ به علت اعتقادات عمیق عامه مردم به آن‌ها از احترام خاصی برخوردار بودند. عالم ربانی سید خورکیا، از سادات عظیم‌الشأن این سلسله که در سال 647 هـ.ق شهید شد، در لاهیجان و در محله "میدان" که بازار لاهیجان هم در این محله قرار داشت، به خاک سپرده شد.
در ایران همیشه معمول بود که اولیاء و پیشوایان دین و عرفان نامی را "پادشاه" وقت خویش می‌خواندند؛ لذا این مکان با توجه به این‌که مدفن سه نفر از پیشوایان دین، که پادشاه زمان خویش نامیده می‌شدند بود، با به خاک سپرده شدن پیکر چهارمین سادات کیایی، یعنی سید رضی کیاء که پادشاه وقت گیلان بود، به "چهار پادشاه" معروف شد.
به‌طور خلاصه، در بقعه چهارپادشاه، نخست، سید خرم کیا یا سید خورکیا در سال 647 هـ.ق به خاک سپرده شد. یکصد و چهل و چهار سال بعد، یعنی در سال 791 هـ.ق سید علی کیا، رحلت کرد و در طرف چپ حجره سید خورکیا، حجره دیگری ساختند و او را در آن به خاک سپردند. در سال 829 هـ.ق (سی و هشت سال بعد)، ابوتراب ابن سید علی امیرکیا که نسبت او تا حضرت رسول(ص) به استناد کتیبه‌ای که در صندوق قبر دوم آمده است، می‌رسد و از بزرگان سادات صحیح النسب و از اولیاء زمان خویش بوده است که به پانزده پشت به امام اول، علی‌ابن ابی‌طالب(ع) می‌رسیده است (جد ششم او علی غزنوی است.) تاریخ وفات سید علی ابن سید امیرکیا، روز دوشنبه اول جمادی الاول سال 829 هـ.ق است. از عجایب روزگار این‌که، سید رضی کیا ـ پادشاه وقت گیلان ـ در همین سال و ماه و روز به عالم باقی شتافت که مرقد مطهر آن در اتاق شماره یک این بقعه است.
حجرات بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
حجره اول دارای سه قبر است. بر صندوق قبر اول، کتیبه‌ای است که در آن نام سید رضی کیا بن سید علی کیا، متوفی در اول جمادی‌الاول سال 829 هـ.ق ثبت شده است. بر کتیبه صندوق دوم، نام ابوتراب سید رضا بن سید علی بن سید امیر کیا نوشته شده است. بر صندوق سوم، نام سید علی بن امیرالحسینی ثبت شده است که پدر همان سید ابوتراب رضا است که در سال 829 هـ.ق درگذشت.
اتاق‌های بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
اتاق شماره یک: این اتاق مرقد سید علی بن امیرالحسین و سید رضی کیا است. روی بدنه شمالی صندوق آن نوشته شده است: "سید رضی کیا بن سید الامام سید علی کیا حسینی." بر بدنه جنوبی آن صندوق نوشته شده است: "ابوتراب رضا بن علی بن امیر بن حسین بن حسن بن علی بن احمد بن علی الغزنوی بن محمد بن ابی زید بن حسین بن احمد بن عیسی بن علی بن حسین الاصغر بن علی بن حسین بن علی ابن عم رسول الله صلی الله و علیه و علی آله و سلم."
اتاق شماره دو: امروز جای مسجد از آن استفاده می‌شود و کتیبه و آثاری ندارد. احتمال دارد اجساد سید ابراهیم، سید عبدالله کیا (پسران سید علی کیا بن ناصر کیا) یا افراد دیگر این خاندان در این‌جا به خاک سپرده شده باشند.
اتاق شماره سه: این اتاق اهمیت چندانی ندارد و مدفن فرد یا افراد مهمی نیست.
اتاق شماره چهار: در این اتاق مرقد سید خرم کیا واقع است. در ورودی اصلی این اتاق از نظر هنری ارزش داشت و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. در ورودی فعلی را معروف است که از "امامزاده هاشم" به این‌جا آورده‌اند. عبارت "عمل استاد بایزید" بر بالای دماغه آن دیده می‌شود. کتیبه‌های صندوق‌ها، خوش خط و متعلق به قرن هشتم و اوایل قرن نهم هـ.ق است.
درهای ورودی چوبی است و کنده‌کاری دارد. تاریخ کتیبه آن‌ها به 1015 هـ.ق می‌رسد. در این کتیبه، شجره نسب سید خورکیا یا سید خرم کیا و نام هدیه‌کننده آن، یعنی قاضی محمد خان دیده می‌شود. خط کتیبه از محمد داوود کیا و نجار آن، عبدالفتاح لاهیجی است. یک در ورودی هم کار استاد شهاب‌الدین نظام‌الدین درودگر قزوینی است. این در کتیبه‌ای دارد که نشان می‌دهد که این قسمت از مزار در سال 791 هـ.ق به دستور الحاج خواجه حاجی زنگی شاه ناظر ساخته شده است.
یکی از صندوق‌ها که بر مزار سید خورکیا یا سید خرم کیا وجود دارد، حکایت از این می‌کند که وی در ربیع‌الاول سال 647 هـ.ق کشته شده است. کتیبه دیگر نشان می‌دهد که این صندوق به دستور حاجی علی بن شهاب‌الدین لاهیجی ساخته شده است. بر صندوق دیگر کتیبه‌ای است که از مطالب آن معلوم می‌شود که در زیر این صندوق، سید رضی کیا پسر سید علی کیا الحسینی، متوفی به روز اول جمادی‌الاول سال 829 هـ.ق مدفون است. خط کتیبه از حسین بن علی الصالحی الجیلی است. روی پاره تخته‌ای که برای تعمیر صندوق به‌کار رفته و مربوط به جای دیگر است، نام سید علی بن امیر خوانده می‌شود.
بنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
قسمت اعظم بنای بقعه چهارپادشاهان لاهیجان، مزار سید هادی کیا است. وقتی در سال 791 هـ.ق سادات کیایی در جنگ رشت کشته شدند، سید هادی کیا، عده‌ای از علما و صلحای لاهیجان را نزد امیر دیباج فومنی فرستاد تا شهدای سادات کیایی را به لاهیجان بیاورند. سید هادی کیا با فرزندان و سایر بزرگان شهر، پابرهنه به استقبال اقدام نمودند و سر بازار لاهیجان، در جوار سید خرم کیا دفن کردند و مردم لاهیجان از فقها و صلحا و شهریان و لشکریان آئین تعزیت دادند و هفت شبانه روز به ختم قرآن و خواندن وعظ و تقسیم درهم و دینار به مستمندان مشغول گشتند و بر بالای آن مزار، بنیاد عمارت عالی کردند.
ایوان شمالی بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
در شمال چهار اتاق اصلی بقعه چهارپادشاهان، ایوانی به طول 74.29 متر و پهنای 33.5 متر است. در این ایوان، شش در و دو پنجره مشبک نورگیر و هفت خفنگ نورگیر وجود دارد. طاق ایوان بر شش فیلپا استوار است. پایین و بالای فیلپاها مربع و میان آن‌ها هشت ضلعی دو به دو است.
نقاره و علم‌های بقعه چهارپادشاهان لاهیجان
بقعه چهار پادشاهان لاهیجان "نقاره" داشت و تا شهریور 1320 شمسی مورد استفاده بود. معمولاً در مواردی که این بقعه "معجزه" می‌کرد، نقاره‌ها را به صدا درمی‌آوردند. بقعه چهار پادشاهان لاهیجان در ضمن علم‌های متعددی داشت.
مراسم علم‌بندی
"علم‌بندی" بقعه چهار پادشاهان لاهیجان، روز سوم محرم از ساعت 11 صبح تا 5 بعد از ظهر است و "علم واچینی" آن، روز بیستم صفر (که چهلم امام حسین است) صبح تا ظهر انجام می‌شود. شش گوشه و حجله‌های بقعه چهار پادشاهان لاهیجان هم جا دارد در پایان این نوشته آورده شود.
این بقعه، یک شش گوشه و دو حجله دارد. شش گوشه یادآور قبر حضرت حسین بن علی علیه السلام است که آن را تزئین می‌کنند و چهار تن به دوش می‌کشند و در ایام محرم با حجله‌های آیینه‌بندی شده به حرکت درمی‌آورند.
ثبت تاریخی بقعه چهار پادشاهان لاهیجان
این مکان تاریخی به شماره 322 در فهرست بناهای مذهبی ـ تاریخی ـ باستانی ایران در صفحه 130 همراه با شرحی راجع به این بقعه به ثبت رسیده است.
تمامی حقوق محفوظ بوده و استفاده از مطالب سایت با ذكر منبع بلامانع است
www.lahig.ir
www.lahig.ir