كدخبر: ۸۹۶۳
تاريخ انتشار: ۱۹ ارديبهشت ۱۳۹۶ - ۰۹:۲۱
ارسال به دوستان
نسخه چاپيتحقق حق بر شهر خواسته‌ای مدنی و قانونی
دكتر محمد سالاری
حق شهروندان نسبت به شهر، به معناي بيان، مطالبه و تجديد حقوق گروهي است كه بايد حقوقشان طي تخصيص و ايجاد فضا در شهر لحاظ شود. «حق بر شهر» يك حق انساني است كه شامل تعلق يافتن شهر بر شهروندان و مشاركت آنان در امور شهري است. حق بر شهر، یک مطالبه اخلاقی است که بر اصول بنیادی عدالت بنا شده است، حقوقی چندجانبه است نه فقط یک حق به فضای عمومی یا یک حق بر اطلاعات و شفافیت در مدیریت محلی یا یک حق بر دسترسی به مرکز یا یک حق بر این یا آن خدمات، بلکه حق بر یک تمامیت است که حق بر آن مطالبه می‌شود. در حقيقت مفهوم حق شهروندان نسبت به شهر بر مجموعه‌ای از حقوق اشاره دارد و نه بر حقوقی فردگرایانه.
به اعتقاد بسياري از كارشناسان امروز حق جمعی اكثريت ساکنان شهر، بالاخص اقشاري که آسیب‌پذیر هستند (سالمندان،کودکان، زنان، معلولان، محرومان، فقرا و...) نادیده انگاشته می‌شود. از سويي بررسی اجمالی شیوه تحولات توسعه شهری تهران نشان‌دهنده روندی مغایر با اصول بنیادین حق شهروندان نسبت به شهر است؛ چراکه این واژه بر حقوق شهروندان و برخورداری منصفانه عامه مردم از حقوق مرتبط با تغییر و توسعه شهری تاكيد دارد و ساختار مدیریت شهری را ملزم به رعایت این حقوق می‌کند؛ موضوعی که با ساختار حقوقی مدیریت شهری تهران سازگار نیست.
در اين بين به نظر مي‌رسد مشارکت شهروندان و دخالت دادن آنها در تصمیم‌گیری‌های کوچک و بزرگ شهر، می‌توانست حق به شهر را به پیامی موثر تبدیل کند، اما عدم پذیرش این امر از سوی مدیریت شهری و اعمال اراده خود بر شهر، دشواری‌های شهر را دوچندان کرده است. زیرا زمانی که رفتار مدیریت شهری به‌سان رفتار با شهر به‌عنوان بنگاهی اقتصادی شده، بخش عمده‌ای از ذی‌نفعان(شهروندان) کنار گذاشته شده و در پی آن منطق سود و ارزش مبادله بر فضای شهری تحمیل می‌شود. شاید از مهم‌ترین نمودهای خلع‌ید شهروندان از فضای شهری، فروش تراکم ساختمانی باشد. ساخت مجتمع‌های بزرگ تجاری، بزرگراه‌های عظیم و تونل‌های متعدد تهران به شهر ابعادی تجریدی بخشیده، در حالی که شهروندان آن در مقیاسی انسانی زیست می‌کنند و طبيعتا نيازمند فضاهای اجتماعی و در خور مقیاس محله هستند. اما حقيقتا چنين است؟ مگر اجرای پل صدر در تهران و عبور آن از کنار پنجره‌ها و حريم خانه‌های مردم به قیمت زیرپاگذاشتن حق به شهر ساکنان این منطقه نیست؟ مگر غير از اين است كه تامین هزینه‌های این پل و سایر طرح‌های عمرانی کم‌بهره در تهران از محل فروش ظرفیت‌های زیستی و حقوق شهری این نسل و نسل‌های بعدی تامین شده است؟ مگر ترافيك سنگين امروز تهران چيزي جز حق‌فروشي شهروندان است؟ ايجاد فرصت مشاركت در تصمیم‌گیری شهروندان درخصوص آنچه قرار است بر زیست زندگی روزمره شهرها حاکم شود، یعنی طرح‌های توسعه شهری (معمولا جامع و تفصیلی) از دیگر بخش‌هاي فراموش‌شده در این راستا است.
طبيعي است كه «شهر» بدون «شهروند» بي‌معناست و شهروند علاوه بر آنکه باید از شهری که در آن زندگی می‌کند، مراقبت کند باید در شهری برخوردار از حداقل‌هاي امكانات شهري زندگی کند. بی‌توجهی به حق به شهر و شهروندان، باعث شده تا سازمان‌هاي مردم‌نهاد در كوششي براي دستيابي به تاثير بيشتر روي تصمیمات شهري مختلف مانند: عدالت زيست‌محيطي، بي‌خانماني، حفاظت فرهنگي، عدالت شهري و... گرد هم مي‌آيند. جنبش‌های اجتماعی که در قالب تشکل‌های مردمی شکل می‌گیرند، می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای مداخله بیشتر شهروندان و متخصصان در شهر تاثیر بسزایی در تغییر و اصلاح سیاست‌های شهری ایفا کنند که باید موردتوجه و حمایت قرار گیرند. بالاخره آنكه توجه بحق به شهر، بیش از هر زمان ديگر برای شهر ايراني به‌ويژه کلان‌شهر تهران ضروری است. توجهي كه در درجه اول بايد از سوي مديريت شهري تحقق پيدا كند.
به اعتقاد بسياري از كارشناسان امروز حق جمعی اكثريت ساکنان شهر، بالاخص اقشاري که آسیب‌پذیر هستند (سالمندان،کودکان، زنان، معلولان، محرومان، فقرا و...) نادیده انگاشته می‌شود. از سويي بررسی اجمالی شیوه تحولات توسعه شهری تهران نشان‌دهنده روندی مغایر با اصول بنیادین حق شهروندان نسبت به شهر است؛ چراکه این واژه بر حقوق شهروندان و برخورداری منصفانه عامه مردم از حقوق مرتبط با تغییر و توسعه شهری تاكيد دارد و ساختار مدیریت شهری را ملزم به رعایت این حقوق می‌کند؛ موضوعی که با ساختار حقوقی مدیریت شهری تهران سازگار نیست.
در اين بين به نظر مي‌رسد مشارکت شهروندان و دخالت دادن آنها در تصمیم‌گیری‌های کوچک و بزرگ شهر، می‌توانست حق به شهر را به پیامی موثر تبدیل کند، اما عدم پذیرش این امر از سوی مدیریت شهری و اعمال اراده خود بر شهر، دشواری‌های شهر را دوچندان کرده است. زیرا زمانی که رفتار مدیریت شهری به‌سان رفتار با شهر به‌عنوان بنگاهی اقتصادی شده، بخش عمده‌ای از ذی‌نفعان(شهروندان) کنار گذاشته شده و در پی آن منطق سود و ارزش مبادله بر فضای شهری تحمیل می‌شود. شاید از مهم‌ترین نمودهای خلع‌ید شهروندان از فضای شهری، فروش تراکم ساختمانی باشد. ساخت مجتمع‌های بزرگ تجاری، بزرگراه‌های عظیم و تونل‌های متعدد تهران به شهر ابعادی تجریدی بخشیده، در حالی که شهروندان آن در مقیاسی انسانی زیست می‌کنند و طبيعتا نيازمند فضاهای اجتماعی و در خور مقیاس محله هستند. اما حقيقتا چنين است؟ مگر اجرای پل صدر در تهران و عبور آن از کنار پنجره‌ها و حريم خانه‌های مردم به قیمت زیرپاگذاشتن حق به شهر ساکنان این منطقه نیست؟ مگر غير از اين است كه تامین هزینه‌های این پل و سایر طرح‌های عمرانی کم‌بهره در تهران از محل فروش ظرفیت‌های زیستی و حقوق شهری این نسل و نسل‌های بعدی تامین شده است؟ مگر ترافيك سنگين امروز تهران چيزي جز حق‌فروشي شهروندان است؟ ايجاد فرصت مشاركت در تصمیم‌گیری شهروندان درخصوص آنچه قرار است بر زیست زندگی روزمره شهرها حاکم شود، یعنی طرح‌های توسعه شهری (معمولا جامع و تفصیلی) از دیگر بخش‌هاي فراموش‌شده در این راستا است.
طبيعي است كه «شهر» بدون «شهروند» بي‌معناست و شهروند علاوه بر آنکه باید از شهری که در آن زندگی می‌کند، مراقبت کند باید در شهری برخوردار از حداقل‌هاي امكانات شهري زندگی کند. بی‌توجهی به حق به شهر و شهروندان، باعث شده تا سازمان‌هاي مردم‌نهاد در كوششي براي دستيابي به تاثير بيشتر روي تصمیمات شهري مختلف مانند: عدالت زيست‌محيطي، بي‌خانماني، حفاظت فرهنگي، عدالت شهري و... گرد هم مي‌آيند. جنبش‌های اجتماعی که در قالب تشکل‌های مردمی شکل می‌گیرند، می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای مداخله بیشتر شهروندان و متخصصان در شهر تاثیر بسزایی در تغییر و اصلاح سیاست‌های شهری ایفا کنند که باید موردتوجه و حمایت قرار گیرند. بالاخره آنكه توجه بحق به شهر، بیش از هر زمان ديگر برای شهر ايراني به‌ويژه کلان‌شهر تهران ضروری است. توجهي كه در درجه اول بايد از سوي مديريت شهري تحقق پيدا كند.
• رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران
•• روزنامه دنياي اقتصاد، شماره 4040، 19 ارديبهشت 1396
•• روزنامه دنياي اقتصاد، شماره 4040، 19 ارديبهشت 1396