كدخبر: ۷۸۵۴
تاريخ انتشار: ۰۳ ارديبهشت ۱۳۹۴ - ۰۹:۲۱
ارسال به دوستان
نسخه چاپيعطر خوش چای و کام ناخوش چایکاران
در میان کارخانه‌های چای لاهیجان کم نیستند کارخانه‌هایی که این روزها به ساختمان‌هایی متروکه تبدیل شده و بلااستفاده باقی مانده‌اند.
باران تازه بند آمده بود و بوی نم باران شمالی به همراه عطر دل‌انگیز درختچه‌های چای در قلب مزارع سرسبز پیچیده بود. به محض بند آمدن باران، چایکاران دست به کار شدند و سبدهای چوبی مخصوص را به پشت‌شان آویزان کردند و مسیر چند صد متری از خانه تا مزرعه را برای برداشت چای پیمودند. چه حرکت زیبایی بود؛ باید در کنارشان باشی تا ذوق و شوق چیدن این دم‌نوش آرامش بخش را در وجودشان احساس کنی. به همین سادگی هم که فکرش را می‌کنیم نیست، بلکه فوت و فن خودش را می‌خواهد که تنها زنان چایکار از پس‌اش برمی‌آیند. دقیقاً مثل یک جور کار هنری می‌ماند که هنرمند خودش را می‌طلبد.
به گزارش "لاهیگ" به نقل از "ایران"، زنان شمالی با دستان پرتوان و مهارتی خاص این برگ‌های تزئینی وحشی چای را یکی‌یکی از شاخه‌های تا به کمر رسیده‌شان جدا و درون سبدهایی که در پشت‌شان آویزان است، می‌ریزند و آرام آرام سرودی را با یکدیگر زمزمه می‌کنند... چه آرامش خاصی با آنان همراه است. شنیده بودم که بهار خاصیت زنده کردن آدم‌ها را دارد، اما انگار در مزارع چای شمال خیلی بیشتر این زنده شدن احساس می‌شود و شاید یکی از دلایلش همین احساس سرزندگی چایکاران باشد. انگار اصلاً خسته نمی‌شوند. البته به قول خود چایکاران، این سرزندگی در ظاهر همراه آن‌هاست و گرفتاری‌ها و مشکلات ریز و درشتی که در این سال‌ها وبال گردن‌شان شده، این صنعت را دچار مانع و آن‌ها را از ادامه کار باز می‌دارد. اما چاره‌ای جز این ندارند که باز هم ادامه دهند، چون منبع درآمدشان همین است و بس.
تاریخچه چای ایران
چای با بیش از 5 هزار سال قدمت با مرکزیت تولید در چین و شرق آسیا، ابتدا توسط حاج محمد میرزا قوانلو ملقب به کاشف السلطنه وارد ایران شد. وی در سال ۱۲۳۴ در تربت حیدریه به دنیا آمد و در ۱۶ سالگی با استخدام در وزارت امور خارجه به سمت دبیر دومی راهی پاریس شد و در رشته حقوق دانشگاه سوربن فرانسه به تحصیل پرداخت. کاشف السلطنه در سال ۱۲۷۲ به‌عنوان ژنرال کنسول ایران به هند رفت و آن‌جا علاوه بر وظایف محوله، به یادگیری فن چایکاری و تهیه چای پرداخت. وی در سال 1275 و در سن 35 سالگی چای را به ایران آورد و در منطقه‌ای به نام کوهبیجار در شهر لاهیجان زمینی خریداری کرد و با انجام آزمایشاتی در آن‌جا برای به ثمر رسیدن چای در ایران تلاش زیادی کرد تا این‌که توانست این صنعت را وارد ایران کند.
کاشف السلطنه در آخرین سفرش به هند، چین و ژاپن 4 چایکار چینی را به همراه ماشین‌‌آلات و وسایل مورد نیاز برای تولید چای به‌صورت انبوه به ایران وارد کرد، اما در هنگام ورود به کشور و در جاده بوشهر ـ شیراز بر اثر سانحه تصادف از دنیا رفت و بعدها لقب "پدر چای ایران" به او نسبت داده شد.
وضعیت چایکاران
در طول این سال‌ها چایکاران گیلان با این‌که در سه فصل بهار، تابستان و پاییز تلاش زیادی برای برداشت چای می‌کنند، اما چندان وضعیت مطلوبی نداشته‌اند و به‌دلیل واردات بی‌رویه با کاهش جدی فروش چای داخلی روبه‌رو شده‌اند که این عامل موجب متضرر شدن بسیاری از کشاورزان این صنعت شده است. تازه از مقوله صنعت و بحث‌های اقتصادی گذشته، مزارع سبز چای گیلان و لاهیجان، در نوع خود، یک میراث ارزشمند نیز به حساب می‌آیند.
هوشنگ عباسی ـ پژوهشگر میراث فرهنگی گیلان ـ نیز از بی‌مهری‌هایی که به کشاورزان این صنعت شده گلایه دارد و می‌گوید: کم‌توجهی به چایکاران موجب شد که میزان تولید چای داخل کاهش یابد و بسیاری از آن‌ها از ادامه کاشت چای منصرف شوند. اما خوشبختانه دو سالی می‌شود که با حمایت‌های دولت، وضعیت چایکاران نسبت به قبل تا حدودی بهبود یافته و آن‌ها می‌توانند حداقل درآمد و معیشت خود را از راه چایکاری تأمین کنند.
کارخانه‌های متروکه
در میان کارخانه‌های چای لاهیجان کم نیستند کارخانه‌هایی که این روزها به ساختمان‌هایی متروکه تبدیل شده و بلااستفاده باقی مانده‌اند. شاید به تصور خیلی‌ها، متروکه شدن این کارخانه‌ها به‌دلیل افزایش واردات و ذخیره شدن چای ایرانی در انبارها و فاسد شدن آن باشد که موجب ورشکستگی صاحبان آن‌ها و باز ماندن در کارشان شده است. اما عباسی علاوه بر این، یکی دیگر از دلایل متروکه شدن این کارخانه‌ها را داشتن سازه‌های قدیمی عنوان کرد و معتقد است، کارخانه‌هایی که با ابزارهای جدید و به‌روز کار تولید و بسته‌‌بندی چای را انجام می‌دهند، جایگزینی برای کارخانه‌های قدیمی‌اند. بنابراین ساختمان‌های قدیمی در گوشه و کنار گیلان متروکه شده و تا کنون هیچ تصمیمی برای آن‌ها گرفته نشده است.
سطح زیر کشت چای
سطح زیر کشت چای در گیلان ابتدا از 600 هکتار شروع و هم‌اکنون به بیش از 30 هزار هکتار رسیده که در مجموع 149 کارخانه تولید چای، وظیفه خشک کردن این میزان چای جمع‌آوری شده از مزارع را دارد که از این تعداد 121 کارخانه در شرق و 28 کارخانه نیز در غرب گیلان بنا شده است که هریک بنا به ظرفیتی که دارند، چای مصرفی را خشک و با بسته‌‌بندی‌های متنوع آن را برای توزیع در بازار آماده می‌کنند.
چای؛ جاذبه گردشگری
این خاصیت بهار است که با زیبایی‌هایش گردشگران را به‌سوی خود فرا می‌خواند؛ از طبیعت شمال گرفته تا دشت‌های مرکزی و سواحل جنوبی. اما این روزها تنها مناطق گردشگری نیستند که جاذبه‌ای برای گردشگران شده‌اند، بلکه در بیشتر کشورها، مزارع چای نیز زبانزد عام و خاص‌اند و به منطقه گردشگری تبدیل شده‌اند.
نمونه‌اش گیلان است که مناظر سرسبز و زیبای مزارع چای به‌عنوان میراث معنوی، این روزها از جمله جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای هستند که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره کرده و گردشگران تمایل به ثبت تصاویر آن دارند.
آیین یاوری و برداشت چای
با فرا رسیدن زمان برداشت و نباریدن باران، چای زنان و دختران گیلانی به‌صورت دسته‌جمعی و طبق آیین یاوری که یکی از ریشه‌دارترین آیین‌های اصیل بومی آن‌هاست، برای چیدن چای از مزارع یکدل شده و با دسته‌های چند نفره میان خودشان مسابقه می‌گذارند. این مسابقه پهلوی نشکن نام دارد و به این دلیل به این نام نامگذاری شده که بیشتر اشعار آن به زبان دری بوده و از اشعاری چون اشعار باباطاهر و ... که زبانی محلی است گرفته شده است.
مسابقه آن‌ها به این صورت است که ابتدا از باغ همسایه، یکی از زنان و دختران شروع به خواندن ترانه می‌کند و در مقابل معنی آن، دیگری از باغ کناری به او پاسخ می‌دهد. این شعرخوانی‌ها آن‌قدر تکرار می‌شود تا بالاخره یکی از گروه‌ها خسته شده و کنار بکشد. این آیین با گذشت سال‌ها همچنان در میان کشاورزان گیلانی حفظ شده و حتی با وجود تغییر سبک زندگی‌ها، ذره‌ای دستخوش تغییرات نشده است.
جالب است، تمام ترانه‌هایی که در این آیین سروده می‌شود همه درباره چای است:
بهار بمو لکو چان چایی چینم
چایی غمچه کنن زنبیل بچینن
چایه تو یل دهم ایولی اونگاه
گیله بچه زنه اما صد آه
به این معنی که "بهار آمده است و دخترکان چای می‌چینند، چای را دسته دسته کرده و در زنبیل روی هم می‌گذارند، چای را به کارخانه برده و تحویل می‌دهند، پسرک گیلانی همه را سریع‌تر کسب می‌کند."
موزه چای ایران
موزه تاریخ چای ایران که در لاهیجان به‌عنوان تنها موزه تخصصی چای از آن یاد می‌شود، معرف صنعت چای ایران از ابتدای ورود به کشور تا وضعیت فعلی‌اش به گردشگران و بازدید‌کنندگان داخلی و خارجی است. این موزه از سال 1371 زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در جوار برج آرامگاه کاشف السلطنه یا پدر چای ایران روی تپه‌ای و در میان بوته‌های چای قرار دارد که با غرفه‌‌بندی و بهره‌گیری از تزئینات سنتی چوبی بسیار زیبا در دو طبقه پلکانی شکل ساخته شده و هم‌اکنون ادوات و وسایل سنتی و تخصصی مربوط به چای چون ظروف سفالی و زیورآلات و اشیایی دیگر از عصر اشکانی و سلجوقی و نیز اسناد و قباله، تسبیح، جاجیم، پیمانه شیر، هاون چوبی، تغار کوچک چوبی، تنگ و ... در آن به نمایش گذاشته شده است.
انواع چای
بیشتر چای تولید شده در لاهیجان، سبز، سیاه یا سفید است؛ اما چای سفید و سبز به‌دلیل نداشتن سوددهی کمتر و به‌صرفه نبودن میزان سود نسبت به چای سیاه به میزان کمتری تولید می‌شود.
به گزارش "لاهیگ" به نقل از "ایران"، زنان شمالی با دستان پرتوان و مهارتی خاص این برگ‌های تزئینی وحشی چای را یکی‌یکی از شاخه‌های تا به کمر رسیده‌شان جدا و درون سبدهایی که در پشت‌شان آویزان است، می‌ریزند و آرام آرام سرودی را با یکدیگر زمزمه می‌کنند... چه آرامش خاصی با آنان همراه است. شنیده بودم که بهار خاصیت زنده کردن آدم‌ها را دارد، اما انگار در مزارع چای شمال خیلی بیشتر این زنده شدن احساس می‌شود و شاید یکی از دلایلش همین احساس سرزندگی چایکاران باشد. انگار اصلاً خسته نمی‌شوند. البته به قول خود چایکاران، این سرزندگی در ظاهر همراه آن‌هاست و گرفتاری‌ها و مشکلات ریز و درشتی که در این سال‌ها وبال گردن‌شان شده، این صنعت را دچار مانع و آن‌ها را از ادامه کار باز می‌دارد. اما چاره‌ای جز این ندارند که باز هم ادامه دهند، چون منبع درآمدشان همین است و بس.
تاریخچه چای ایران
چای با بیش از 5 هزار سال قدمت با مرکزیت تولید در چین و شرق آسیا، ابتدا توسط حاج محمد میرزا قوانلو ملقب به کاشف السلطنه وارد ایران شد. وی در سال ۱۲۳۴ در تربت حیدریه به دنیا آمد و در ۱۶ سالگی با استخدام در وزارت امور خارجه به سمت دبیر دومی راهی پاریس شد و در رشته حقوق دانشگاه سوربن فرانسه به تحصیل پرداخت. کاشف السلطنه در سال ۱۲۷۲ به‌عنوان ژنرال کنسول ایران به هند رفت و آن‌جا علاوه بر وظایف محوله، به یادگیری فن چایکاری و تهیه چای پرداخت. وی در سال 1275 و در سن 35 سالگی چای را به ایران آورد و در منطقه‌ای به نام کوهبیجار در شهر لاهیجان زمینی خریداری کرد و با انجام آزمایشاتی در آن‌جا برای به ثمر رسیدن چای در ایران تلاش زیادی کرد تا این‌که توانست این صنعت را وارد ایران کند.
کاشف السلطنه در آخرین سفرش به هند، چین و ژاپن 4 چایکار چینی را به همراه ماشین‌‌آلات و وسایل مورد نیاز برای تولید چای به‌صورت انبوه به ایران وارد کرد، اما در هنگام ورود به کشور و در جاده بوشهر ـ شیراز بر اثر سانحه تصادف از دنیا رفت و بعدها لقب "پدر چای ایران" به او نسبت داده شد.
وضعیت چایکاران
در طول این سال‌ها چایکاران گیلان با این‌که در سه فصل بهار، تابستان و پاییز تلاش زیادی برای برداشت چای می‌کنند، اما چندان وضعیت مطلوبی نداشته‌اند و به‌دلیل واردات بی‌رویه با کاهش جدی فروش چای داخلی روبه‌رو شده‌اند که این عامل موجب متضرر شدن بسیاری از کشاورزان این صنعت شده است. تازه از مقوله صنعت و بحث‌های اقتصادی گذشته، مزارع سبز چای گیلان و لاهیجان، در نوع خود، یک میراث ارزشمند نیز به حساب می‌آیند.
هوشنگ عباسی ـ پژوهشگر میراث فرهنگی گیلان ـ نیز از بی‌مهری‌هایی که به کشاورزان این صنعت شده گلایه دارد و می‌گوید: کم‌توجهی به چایکاران موجب شد که میزان تولید چای داخل کاهش یابد و بسیاری از آن‌ها از ادامه کاشت چای منصرف شوند. اما خوشبختانه دو سالی می‌شود که با حمایت‌های دولت، وضعیت چایکاران نسبت به قبل تا حدودی بهبود یافته و آن‌ها می‌توانند حداقل درآمد و معیشت خود را از راه چایکاری تأمین کنند.
کارخانه‌های متروکه
در میان کارخانه‌های چای لاهیجان کم نیستند کارخانه‌هایی که این روزها به ساختمان‌هایی متروکه تبدیل شده و بلااستفاده باقی مانده‌اند. شاید به تصور خیلی‌ها، متروکه شدن این کارخانه‌ها به‌دلیل افزایش واردات و ذخیره شدن چای ایرانی در انبارها و فاسد شدن آن باشد که موجب ورشکستگی صاحبان آن‌ها و باز ماندن در کارشان شده است. اما عباسی علاوه بر این، یکی دیگر از دلایل متروکه شدن این کارخانه‌ها را داشتن سازه‌های قدیمی عنوان کرد و معتقد است، کارخانه‌هایی که با ابزارهای جدید و به‌روز کار تولید و بسته‌‌بندی چای را انجام می‌دهند، جایگزینی برای کارخانه‌های قدیمی‌اند. بنابراین ساختمان‌های قدیمی در گوشه و کنار گیلان متروکه شده و تا کنون هیچ تصمیمی برای آن‌ها گرفته نشده است.
سطح زیر کشت چای
سطح زیر کشت چای در گیلان ابتدا از 600 هکتار شروع و هم‌اکنون به بیش از 30 هزار هکتار رسیده که در مجموع 149 کارخانه تولید چای، وظیفه خشک کردن این میزان چای جمع‌آوری شده از مزارع را دارد که از این تعداد 121 کارخانه در شرق و 28 کارخانه نیز در غرب گیلان بنا شده است که هریک بنا به ظرفیتی که دارند، چای مصرفی را خشک و با بسته‌‌بندی‌های متنوع آن را برای توزیع در بازار آماده می‌کنند.
چای؛ جاذبه گردشگری
این خاصیت بهار است که با زیبایی‌هایش گردشگران را به‌سوی خود فرا می‌خواند؛ از طبیعت شمال گرفته تا دشت‌های مرکزی و سواحل جنوبی. اما این روزها تنها مناطق گردشگری نیستند که جاذبه‌ای برای گردشگران شده‌اند، بلکه در بیشتر کشورها، مزارع چای نیز زبانزد عام و خاص‌اند و به منطقه گردشگری تبدیل شده‌اند.
نمونه‌اش گیلان است که مناظر سرسبز و زیبای مزارع چای به‌عنوان میراث معنوی، این روزها از جمله جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای هستند که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره کرده و گردشگران تمایل به ثبت تصاویر آن دارند.
آیین یاوری و برداشت چای
با فرا رسیدن زمان برداشت و نباریدن باران، چای زنان و دختران گیلانی به‌صورت دسته‌جمعی و طبق آیین یاوری که یکی از ریشه‌دارترین آیین‌های اصیل بومی آن‌هاست، برای چیدن چای از مزارع یکدل شده و با دسته‌های چند نفره میان خودشان مسابقه می‌گذارند. این مسابقه پهلوی نشکن نام دارد و به این دلیل به این نام نامگذاری شده که بیشتر اشعار آن به زبان دری بوده و از اشعاری چون اشعار باباطاهر و ... که زبانی محلی است گرفته شده است.
مسابقه آن‌ها به این صورت است که ابتدا از باغ همسایه، یکی از زنان و دختران شروع به خواندن ترانه می‌کند و در مقابل معنی آن، دیگری از باغ کناری به او پاسخ می‌دهد. این شعرخوانی‌ها آن‌قدر تکرار می‌شود تا بالاخره یکی از گروه‌ها خسته شده و کنار بکشد. این آیین با گذشت سال‌ها همچنان در میان کشاورزان گیلانی حفظ شده و حتی با وجود تغییر سبک زندگی‌ها، ذره‌ای دستخوش تغییرات نشده است.
جالب است، تمام ترانه‌هایی که در این آیین سروده می‌شود همه درباره چای است:
بهار بمو لکو چان چایی چینم
چایی غمچه کنن زنبیل بچینن
چایه تو یل دهم ایولی اونگاه
گیله بچه زنه اما صد آه
به این معنی که "بهار آمده است و دخترکان چای می‌چینند، چای را دسته دسته کرده و در زنبیل روی هم می‌گذارند، چای را به کارخانه برده و تحویل می‌دهند، پسرک گیلانی همه را سریع‌تر کسب می‌کند."
موزه چای ایران
موزه تاریخ چای ایران که در لاهیجان به‌عنوان تنها موزه تخصصی چای از آن یاد می‌شود، معرف صنعت چای ایران از ابتدای ورود به کشور تا وضعیت فعلی‌اش به گردشگران و بازدید‌کنندگان داخلی و خارجی است. این موزه از سال 1371 زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در جوار برج آرامگاه کاشف السلطنه یا پدر چای ایران روی تپه‌ای و در میان بوته‌های چای قرار دارد که با غرفه‌‌بندی و بهره‌گیری از تزئینات سنتی چوبی بسیار زیبا در دو طبقه پلکانی شکل ساخته شده و هم‌اکنون ادوات و وسایل سنتی و تخصصی مربوط به چای چون ظروف سفالی و زیورآلات و اشیایی دیگر از عصر اشکانی و سلجوقی و نیز اسناد و قباله، تسبیح، جاجیم، پیمانه شیر، هاون چوبی، تغار کوچک چوبی، تنگ و ... در آن به نمایش گذاشته شده است.
انواع چای
بیشتر چای تولید شده در لاهیجان، سبز، سیاه یا سفید است؛ اما چای سفید و سبز به‌دلیل نداشتن سوددهی کمتر و به‌صرفه نبودن میزان سود نسبت به چای سیاه به میزان کمتری تولید می‌شود.