قدرت کارتونیستهای گیلانی خارج از استان صرف میشود
گفتوگو با جواد تکجو
اشاره: جواد تکجو متولد سال 1364 در لاهیجان است. خودش میگوید خطخطیهایش را از سال 1374 و با الگو گرفتن از مجله "طنز و کاریکاتور" شروع کرده و اولین کارش بهعنوان یک کارتونیست در بهمن سال 1380 در همان مجله منتشر شده است. وی در حال حاضر بهعنوان کارتونیست با روزنامههای اعتماد و جام جم همکاری میکند. جواد تکجو تا کنون در جشنوارههای بسیاری شرکت کرده و جوایز بسیاری هم کسب کرده است که از جمله آنها میتوان به عناوین زیر اشاره نمود: - تقدیر شده بهعنوان 10 کارتونیست برتر ایران توسط معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موزه هنرهای معاصر، 1388 - جایزه اول بخش Tomy هفدهمین جشنواره بینالمللی سن آنتونیو، کوبا، 2011 - جایزه آژانس تصویری Limes در دومین جشنواره بینالمللی دیکتاتوری و تحمل برلین، آلمان، 2011 - جایزه ویژه از هجدهمین فستیوال بینالمللی رندون، کلمبیا، 2011 - جایزه سوم از نوزدهمین جشنواره بینالمللی کلاهخود طلایی، صربستان، 2011 - مدال برنز از هفتمین جشنواره بینالمللی گوگلم، چین، 2008 - جایزه ویژه از هجدهمین جشنواره بینالمللی دایجون، کره جنوبی، 2009 - رتبه سوم از هفدهمین جشنواره بینالمللی جوانان، گرگان، 1389 - برگزیده جشنوارههای بینالمللی هفتمین و دهمین دوره تبریز (2010-2008)، اولین و سومین دوره پی.ثی.راس هند (2011-2009)، سومین دوره بورسا ترکیه (2009) و ... همچنین جواد تکجو بهعنوان دبیر جشنواره بینالمللی کارتون آفدستا (2012) و (2013) نیز حضور داشته است. در گفتوگویی با جواد تکجو، با او درخصوص کاریکاتور و کارتون و ویژگیهای یک کارتونیست به صحبت نشستیم.
• انوشیروان مباشرامینی
آقای تکجو برای آغاز گفتوگو میخواهیم برای خوانندگان ما بگویید که کاریکاتور از نگاه شما چیست؟ تعریف شما از کاریکاتور چیست؟ در ابتدا تعریف درستی باید از واژه داشته باشیم. من کارتونیستم نه کاریکاتوریست. برای فهم بهتر، تعریف دقیقی از واژه کارتون و کاریکاتور، تفاوتها و تشابهات این واژگان را بیان میکنم. در دیکشنری بینالمللی کالج وبستر، تعاریفی برای واژههای کارتون و کاریکاتور ارائه شده است. کارتون یک نقاشی هجوی و خندهدار یا کاریکاتوری است که در یک گاهنامه یا مجله منتشر میشود. کاریکاتور یک نقاشی یا وصفی است که در آن اغراق و تحریف بهمنظور خنده و یا تمسخر بهکار رفته است. از اینرو، یک کارتون هم دارای جنبه انتقاد (از هر چیزی) و یا هجو (برای هر چیزی) است که میتواند کاریکاتور (هر کسی یا هر چیزی) به حساب بیاید یا نیاید؛ درحالی که کاریکاتور دارای یک عنصر است که اغراق و تحریف در آن صورت گرفته و فقط میتواند برای تمسخر (هر کسی یا هر چیزی) و یا خنده استفاده شود. باید دقت شود که تفاوت بین دو واژه در هدف آنها نیست، بلکه در روش یا متد آنهاست. کارتون و کاریکاتور هر دو برای هجو، تمسخر و ایجاد خنده بهکار میروند، ولی در کاریکاتور برای وصول این اهداف از اغراق و کج و کولگی استفاده میشود. این مطالب توضیحات تئوریکی بودند. اما تفاوت عمده بین کارتون و کاریکاتور عبارتاند از: 1- کاریکاتورها یک تصویر قوی از موضوع ایجاد میکنند. بنابراین وقتی شما به کاریکاتور رئیس جمهور اوباما نگاه میکنید، فقط اغراقشدگی در چهره او را متوجه میشوید، ولی متن برای فهمیدن اینکه او کیست، خوانده نمیشود. بنابراین تصویر فاکتور غالب در کاریکاتور میباشد. 2- کاریکاتور روی افراد متمرکز میشود. اشیاء، زمینهها و نکتههای بهکار رفته در آن صرفاً به تفهیم کاریکاتور کمک میکنند. از طرف دیگر، کارتونها دارای توضیح بوده و بسته به این توضیح میتواند دارای یک شخصیت اصلی یا فاقد آن باشد. 3- در کاریکاتور سعی میشود خنده از طریق اغراق در چهره یک فرد ایجاد شود؛ مثلاً بینی بزرگ، بزرگتر، لبهای کلفت، کلفتتر و چشمان کوچک، کوچکتر کشیده میشوند. ریخت چهره تغییر نمییابد، چون در این صورت تصویر خراب خواهد شد، ولی در کارتون، خطوط تصویر ساده بوده و بسته به کارتونیست، سبک خاصی بر روی آن اعمال میشود. بهخاطر داشته باشیم که میتوان همه کاریکاتورها را کارتون نامید، ولی تمام کارتونها، کاریکاتور نمیتوانند باشند.
با این تعریف مفصلی که بیان کردید، برای ما بگویید که اصولاً هنر کارتون و کاریکاتور شامل چه انواعی میشود؟ باید بگویم که از لحاظ هنری، تقسیمبندی کارتون و کاریکاتور به 6 بخش یا نوع تقسیم میشود که عبارتاند از: 1- طنز ترسیمی ساده 2- gag کارتون (دارای طنز سطحی) 3- طنز سفید 4- طنز سیاه 5- گروتسک 6- هزل و هجو
کارتون را میتوان به نوعی طنز تصویری برشمرد. نظر شما در مورد تفاوت میان میزان تأثیرگذاری طنز نوشتاری و طنز تصویری چیست؟ کدامیک میتواند تأثیرگذاری بیشتری بر مخاطب داشته باشد؟ به نظر من، مقایسه تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب در دو رشته مختلف درست نیست، چون هرکدام از این شاخههای طنز، مخاطبان خاص خود را میطلبد.
در مورد شروعتان به ما بگویید. چه شد که شما کلام را کوتاه کردید و کارتونیست شدید؟ چه کسی مهمترین و قابل توجهترین تأثیر را برای تمرین کارتون روی شما داشت؛ بهخصوص در مراحل ابتدایی؟ شاید از بدشانسی من بود که کارتونیست شدم. من همیشه کم حرف و مشغول سیاه کردن دفتر نقاشی خودم در دوران کودکی بودم. همیشه تصاویر نقاشی و تصویرسازی برای من جالب بود. شاید باورکردنی نباشد که هیچ کسی مشوق من نبوده و این از شدت علاقه من برای بهدست گرفتن مداد و شروع خلق تصویر بر روی کاغذ بود. سال 1374 زمانی که دبستانی بودم، نشریه "طنز و کاریکاتور" را برای اولین بار دیدم. جذابیت زیادی برای من داشت و شروع به تقلید از آثار درون نشریه کردم و این ادامه داشت تا در 24 خرداد 1380 (متأسفانه حافظه خوبی دارم)؛ تصمیم گرفتم کارتونیست شوم. در بهمن سال 1380 اولین کارتونم در "طنز و کاریکاتور" چاپ شد و این شروع را مدیون استاد جواد علیزاده بوده و هستم.
اولین کارتونی را که کشیدید، بهیاد میآورید؟ جواد تکجو دوست دارد در دنیای کارتون به چه جایگاهی برسد؟ خوب یادم است؛ خیلی خوب... یک فرشته و یک شیطان کشیده بودم دست در دست همدیگر! اما اینکه دوست دارم به چه جایگاهی برسم، باید بگویم که هرکسی دوست دارد در حرفه خودش مورد احترام قرار گیرد و این زمانی حاصل میشود که درست کار کرد.
از طرحهایی که تا بهحال زدهاید، کدام طرح را خیلی دوست دارید؟ من برای بچههای خودم تبعیض قائل نمیشوم... (خنده)
سبک کارتونی که کار میکنید، سبک خاصی است؟ اگر ممکن است بیشتر در مورد نوع کارهای خودتان صحبت کنید؟ سبک در کارتون و کاریکاتور معنای درستی ندارد، چون مانند سبک کوبیسم یا سبک آبستره در نقاشی نیست. اکثر کارتونهای من در شاخه طنز سیاه قرار میگیرند که بهعلت نوع نگاه و دیدگاههای من به زندگی، محیط، انسانهایی که در کنارم زندگی میکنند و خیلی چیزهای دیگر شکل گرفته است.
سوژهها را چطور انتخاب میكنی؟ آیا خودت سوژهها را انتخاب میكنی و یا سفارش میگیری؟ و کلاً ایدهپردازی چقدر زمان میبرد؟ بیشتر خودم سوژهها را انتخاب میکنم؛ مخصوصاً برای کارتونهای شخصی خودم. در مطبوعات است که سفارش داده میشود (البته در موارد کم). نحوه کار سوژهیابی در مطبوعات به این صورت است که به سایتهای خبری داخلی و خارجی هر روز نگاه میکنم. خبری جالب بود و قابلیت کارتون داشت، روی آن کار میکنم. معمولاً برای مطبوعات سوژهیابی سرعت بسیار بالایی دارد. برای کارتونهای شخصی، روند سوژهیابی کمی کندتر است تا به پختگی بیشتر از لحاظ موضوع برسم.
آقای تکجو! آیا از راه کارتون امرار معاش هم دارید؟ اصولاً چه کسی را میتوان کارتونیست حرفهای خواند؟ آیا معیاری برای سنجش میزان حرفهای بودن یک کارتونیست وجود دارد؟ خوشبختانه و یا متأسفانه در حال حاضر از راه کارتون کسب درآمد میکنم. همانطوری که قبلاً هم به شما گفتم، حرفهای به کسی گفته میشود که درآمدی از حرفه خود دارد و کارتونیست و کاریکاتوریستی حرفهای است که درآمدی در کارتون و کاریکاتور داشته باشد. معیار برای کارتون و کاریکاتوریست "بودن" و "نبودن" آن وجود دارد که از طریق فیلترینگ کارشناسی هنر کارتون و کاریکاتور میسر میشود. حرفهای بودن معیاری ندارد. هر کارتونیستی که درآمد از هنر خود داشته باشد، حرفهای محسوب میشود.
الآن با چه جاهایی کار میکنید؟ نقش روزنامهها را در ترویج کارتون و كاریكاتور چطور میبینید؟ در حال حاضر با روزنامههای "اعتماد" و "جام جم" همکاری میکنم. البته با چند سایت خبری هم کار میکنم. ببینید! جایگاه اولیه کارتون و کاریکاتور در مطبوعات بوده است. مطبوعات نقش بسیار محوری در ترویج و فهم درست این رشته هنری داراست. البته امیدوارم روزنامهها ترس را بگذارند کنار و بیشتر به این مقوله بپردازند.
آقای تکجو! بهترین کاریکاتوریست ایران و جهان از نظر شما کیست؟ و شما تحت تأثیر كدامیك از هنرمندان این رشته قرار گرفتهاید؟ به نظر من، استاد کامبیز درمبخش بهترین در ایران و جهان است. این تنها گفته من نیست، خیلی از بزرگان کارتون و کاریکاتور دنیا معترف به قدرت و خلاقیت ایشان هستند. اما در مورد اینکه تحت تأثیر کدام هنرمند بودهام، باید بگویم که من همیشه سعی کردم از هر کسی چیزی یاد بگیرم، ولی خب، براد هالند تأثیرگذارترین فرد برای من بود.
در جشنوارههای بینالمللی بسیاری شرکت کردی و جوایزی هم کسب کردهای. حضور در جشنوارههای بینالمللی برای جواد تکجو چقدر اهمیت دارد؟ بازتاب موفقیتهای تو در داخل کشور و خصوصاً استان گیلان چگونه بود؟ جشنوارههای بینالمللی فرصت مناسبی است برای قرار گرفتن آثار در کنار بزرگان و از پول خوبش هم نمیشود صرفنظر کرد (خنده). بازتاب حضور و یا به قول شما موفقیتهای من در داخل کشور بد نبوده، اما در گیلان که هیچ!
یعنی در گیلان به کاریکاتوریستها و کارتونیستها بها داده نمیشود؟ اصلاً برای ما بگو که کاریکاتور چه جایگاهی در گیلان دارد؟ ببینید! گیلان همیشه برای داشتن اردشیر محصص به خودش بالیده است. در دوره معاصر، کارتونیستهای خوبی به این عرصه معرفی کرده که تمامی این افراد از خوبهای ایران و جهان هستند. علیرضا ترکیبی، مجید امینی، داریوش و کیانوش رمضانی، پرهام وفاتبار و ... کارتون گیلان بسیار قدرتمند عمل میکند در مسابقات و نمایشگاههای بینالملی و جایگاه بالایی در خارج از استان و ایران دارد، ولی متأسفانه بهایی در گیلان به آن داده نشده؛ حتی با تشکیل دوباره انجمن کاریکاتور گیلان که خود من جزء هیأت مؤسس و رئیسه آن هستم، مشکلات زیربنایی گریبانگیر ما شده؛ از جمله نداشتن یک اتاق! و مشکل همیشگی نداشتن بودجه. پس جای تعجب نیست که قدرت کارتونیستهای گیلانی خارج از استان صرف میشود و نتیجه این بها ندادن را چند سال آینده متوجه میشوید که هیچ کارتونیست و کاریکاتوریستی پرورش داده نمیشود و متعاقباً هیچ کارتونیستی وجود خارجی پیدا نمیکند.
مدتهاست استفاده از نرمافزارها برای ساختن کاریکاتور چهره مرسوم شده است. نظر تو راجع به این نوع کارها چیست؟ در آثارتان از نرمافزارهای کامپیوتری هم استفاده میکنید یا اینکه به شکل دستی کار میکنید؟ در اکثر هنرهای تجسمی استفاده از نرمافزار مرسوم شده و کارتون و کاریکاتور هم از این قضیه مستثنی نیستند و این نشانه پیشرفت و بهروز بودن هنرمند است. البته من هم بهصورت دستی اجرا میکنم و هم با نرمافزار. کارهای مطبوعاتی من بهعلت سرعت بیشتر در اجرای کار و تحویل بهموقع به روزنامهها با نرمافزار اجرا میشود.
اخیراً دیده شده که برخی از کارتون و کاریکاتوریستها به سمت انیمیشن میروند. کارتون و انیمیشن چه چیز مشتركی دارند كه بیشتر كاریكاتوریستها انیمیشن هم كار میكنند؟ اولین دلیل، نبود پول مناسب در کارتون و کاریکاتور ایران است. با این پول هیچ کاری نمیشود کرد. یک آرتیست هم مثل تمامی افراد جامعه خرج دارد و باید دریافتی مناسبی داشته باشد. دومین دلیل، خلاقیت در طراحی کاراکتر و نوع نگاه کارتون و کاریکاتوریستهاست که میتواند در انیمیشن بسیار مؤثر واقع شود.
آیا راه حلی برای حضور پررنگتر کارتون و كاریكاتور در جامعه دارید؟ وجود صنف کارتون و کاریکاتور میتواند بستر مناسبی باشد تا این هنر شکوفا شود که البته متأسفانه خانه از پایبست ویران است. تا کارتونیست تأمین شغلی و مالی مناسبی نداشته باشد، چیزی برای ارائه به جامعه نمیتواند داشته باشد.
تا بهحال شده با کارتون دردسرساز شده باشید؟ من دردسرساز نشدم؛ دردسر برای من ایجاد کردند!
و بهعنوان سئوال آخر؛ آیا کارتونیست لزوماً باید انسان شوخ طبع و بذله گویی باشد؟ نه! وقتی ظاهر امر با باطنش اشتباه گرفته شود، دید کلی جامعه نسبت به هنر و هنرمند دچار تناقض میشود. هنر کارتون و کاریکاتور در باطن خودش تفکر و اندیشه است و این با جنگ شادی نباید اشتباه گرفته شود. پس لزومی نمیتوان دید که کارتونیست حتماً شوخ طبع و بذله گو باشد.
از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید، بسیار سپاسگزاریم.