گشایش
چنانكه متخصصین شهرسازی میگویند؛ از منظر علمی، "فضای سبز" متشكل از شش زیرمجموعه است: پاركهای شهری، كمربندیهای سبز، باغات، گردشگاهها، پاركهای جنگلی و باغهای گیاهشناسی. محدود كردن بحث بسیار علمی "فضای سبز شهری" به منطقه لاهیجان، شاید، چندان خوشآیند متخصصین این رشته نباشد. اما آنچه كه به عنوان یک دغدغه اساسی مطرح است، اینكه با توجه به وضعیت اقلیمی منطقه، ضرورت ایجابی فضای سبز چگونه تفسیر میشود؟ و بر پایه این تفسیر، شش زیرمجموعه مطرحشده در لاهیجان، چگونه تعریف میشود؟
•••
فضای سبز در زندگی شلوغ، پیچیده و ناآرام شهرها، گویی تنها عنصر آرامشبخش و پالاینده است. هر گیاه سبزی، هرچند كوچك، سهم خود را در تلطیف هوا، گرفتن گرد و غبار آن، ایجاد آرامش روانی، رفعآلودگی صوتی و … ایفا میكند.
فضای سبز در شهرها، منظر شهری را بهبود میبخشد، باعث زیبایی محیط میشود، نقش پالایشی دارد، باعث افزایش رطوبت و كاهش دمای هوا میشود، و بالاخره سهم مهمی در برآورده كردن نیازهای تفریحی شهروندان دارد.
اهمیت گیاهان در تلطیف زندگی خشن و ماشینی امروز به حدی است كه به جرأت میتوان گفت همپای آجر و آهن و سیمان، گیاه نیز میتواند به عنوان یكی از مصالح معماری در شهر تلقی شود.
اگرچه در گذشته، غالب فضاهای سبز در زیباسازی و سپس ظاهرسازی محیط مصنوع محدود میشد، لیكن كاركرد این فضاها در سطح شهرها، نقشی به مراتب وسیعتر و اساسیتر به خود گرفته كه در سه دسته قابل طرح است:
1- عملكرد زیستی: وجود فضای سبز به بهبود شرایط اكولوژیكی و كاهش بار آلودگی هوای سطح شهر كمك میكند. پژوهشهای بهعمل آمده نشان داده كه مرگ در اثر برونشیت مزمن و سرطان در شهرها و نقاط پرجمعیت و فضاهای آلوده، به تناسب، خیلی بیشتر از فضاهای خارج شهر و طبیعت آزاد میباشد. بنابراین چنانكه ملاحظه میشود، انسان از نقطهنظر فیزیولوژیكی همواره به تنفس و تجدید هوای پاك نیاز دارد.
2- عملكرد فضای سبز در ساخت كالبد شهری: بهطور كلی از نقطهنظر شهرسازی، دو دیدگاه عمده در مورد عملكرد فضای سبز در ساخت كالبد شهر مطرح است. بر اساس دیدگاه نخست، فضای باز و سبز نه تنها مانع توسعه شهر نیست، بلكه آن را به صورت مداوم استمرار میدهد. در دیدگاه دوم، فضاهای باز، كوچك بوده و در گستره كالبدی شهر توزیع میشود تا بدین ترتیب موجب تسهیل دسترسی عموم شود.
3- عملكرد اجتماعی ـ روانی: امروزه به دلیل تراكم جمعیت در پاركها و نزدیكی بسیاری از پاركها به خیابانهای اصلی و وجود آلودگیهای مختلف صوتی، هوا و … در فضای پاركها این ارزش رو به كاهش است.
كمربند سبز
كاربری فضای سبز، بیشتر، تعیین مرزهای شهر و تفكیك یا تقسیم شهر به دو فرم كلی قابل تشخیص است: "فضای سبز حاشیه شهر" و "فضای سبز دور شهر." با توجه به اینكه توان اكولوژیكی مناطق بیابانی و استپی ایران بسیار كم است و یارای پاسخگویی به بار جمعیت سنگین را ندارد، بنابراین بایستی به تقویت و احیای توان اكولوژیك محیط پرداخت. اما پرسشی كه در منطقه لاهیجان و بهطور كلی شمال ایران مطرح است، آن است كه آیا ایجاد كمربند سبز ضرورت دارد؟
در كنار فضای سبز برونشهری میتوان امكاناتی در جهت گذراندن اوقات فراغت نیز فراهم نمود. فضای سبز حاشیه شهرها طبق سه الگوی بنیادی تقسیمبندی میشود:
1- كمربند سبز: تعیین حد گسترش شهری، پیوسته با دغدغههای ذهنی برنامهریزان شهری است. اگرچه تعیین خط فرضی محدودكننده توسعه شهری در آغاز چندان دشوار بهنظر نمیرسد، ولی در عمل فرآیند توسعه شهری از واقعیتهای سخت تحولات جمعیت و مهاجرت، اشتغال و رشد اقتصادی، تحولات كلان ملی و … تبعیت میكند. كمربند سبز، ارتباط مستقیم با توسعه تاریخی شهر دارد و از طرف دیگر به عنوان ابزاری جهت كنترل آنی شهر است. ایده احداث كمربند سبز با انقلاب صنعتی و از بین رفتن حصارهای شهر آغاز شد. امروزه ایجاد كمربند سبز بیشتر به منظور ممانعت از رشد بیرویه و بههم خوردن تناسب ساخت مرفولوژی شهر صورت میگیرد. تجربه ثابت كرده كه كمربند سبز نه تنها میتواند مدت زمان كوتاهی در رابط با مهار رشد بیرویه شهر مفید باشد كه حتی میتواند پس از مدتی مانند بسیاری از شهرهای کشور آلمان به درون شهر نیز كشیده شود. در این حالت به عنوان فضای سبز تعادل بخشنده و شاخص زنده جهت تشخیص رشد شهر و تفرجگاههای شهری عمل میكند. با توجه به موقتی بودن نقش كمربند سبز، هرگاه عرض كمربند سبز حداقل 50 تا 100 متر باشد، این كمربند دوام بیشتری داشته، در آینده دورتر، وارد شهر میشود و میتواند در تعادل اكولوژیك آن به نحو چشمگیری مؤثر واقع شود.
یكی از راهكارهای تجدید گستره شهر، تعیین پهنههایی از اراضی با كاربری فضای سبز تحت عنوان "كمربند سبز" پیرامون شهر است. بر اساس آنچه در تعریف كمربند سبز میگویند، نوار سبزی از درختان و درختچهها است كه به دور شهره كشیده میشود و دارای كاركرد چهارجانبه زیر است:
الف) كاركرد مدیریت شهری
ب) كاركرد زیستمحیطی و تلطیف محیط زیست
پ) كاركرد تفرجگاهی و سازماندهی اوقات فراغت
ت) كاركرد حفاظتی
از اینرو، كمربند سبز را نمیتوان فقط از زاویه جنگلداری و یا بر اساس خطوط همگن و منظم و همشكل بهوجود آورد.
ساخت كمربندهای سبز در پیرامون شهر نقشهای زیر را ایفا میكند:
ـ جلوگیری از انهدام زمینهای قابل كشت حومه در اثر گسترش شهر
ـ تصفیه و تلطیف هوای شهر و غربال بادهای ورودی شهر
ـ استفاده معقول و مفید از آبهای سطحی
ـ جلوگیری از گسترش بیرویه شهر
ـ بهرهبرداری اقتصادی با بازدهی مفید از سرمایهگذاریهای انجام شده
2- كمان سبز: برخلاف كمربند سبز كه بهطور معمول از عرض كمی برخوردار است و به صورت نوار باریكی شهر را احاطه میكند، كمانهای سبز فضای زیادی را دربر میگیرد و جلوی رشد بیرویه شهر را گرفته و آن را در جهت دلخواه هدایت میكند. كمانهای سبز نباید به صورت جنگلكاری باشد. كلیه اراضی زراعی، باغات میوه و مراتع هم به خوبی نقش جداسازی شهرها و در عین حال پیوند شهر و حومه را ایفا كرده و از عهده حفظ تعادل اندام شهر برمیآیند.
3- محور سبز: به دو نوع "درون شهری" و "برون شهری" تقسیم میشود. محورهای سبز برون شهری و ایجاد فضای سبز در اطراف و میان بزرگراهها نه تنها جاده را مشخص میكند و به آن جلوه خاصی میدهد، بلكه اثرات روانی آن بر راننده موجب كاهش تصادفات میشود.
در این حالت فضای سبز در حكم قلب جاده بوده و عمل تمركز بر جاده را برای راننده آسانتر میكند. اطراف بزرگراهها باید به عرض 100 تا 200 متر به وسیله درخت و درختچه حصار شود و به كمك گیاهان بومی، فضایی شبه جنگلی بهوجود آورده شود. در این حالت هرچه به سمت شهر نزدیكتر میشویم، از فضای سبز كاسته شده تا بالاخره به كمربندیهای سبز یا كمانهای سبز منتهی میشود.
نیم نگاهی به برنامهریزی و راهكارهای معتبر برای گسترش فضای سبز لاهیجان
مقوله گسترش فضای سبز شاید عمدهترین فعالیت شهرداری لاهیجان در طی سالهای اخیر بوده باشد. حجم وسیع و گستردگی لجام گسیخته فعالیتهای شهرداری در زمینه فضای سبز این تصور را تقویت میكند كه تاكنون شهرداری در اینخصوص تا حدود زیادی با مطالعه و برنامهریزی پیش نرفته است. شهرداری لاهیجان میتواند با توجه به حجم وسیع دانشآموختگان رشتههای مرتبط با فضای سبز، با به خدمت گرفتن توان علمی نیروهای متخصص و پرتلاش به منظور برنامهریزی در امر نگهداری و توسعه فضای سبز شهری اقدام نماید.
در برنامهریزی فضای سبز شهری میبایست توجه جدی به امر پژوهش و تازههای این علم داشت. فعالیت در زمینه فضای سبز به گونهای است كه نمیتوان آن را بینیاز از مطالعه و پژوهش مداوم دانست. مطالعه در مقیاس كوچك در زمینه خاك، آب، گونههای مناسب، مدیریت و نگهداری گیاهان و … از ضرورتهای غیرقابل انكار فعالیت در این بخش است. واقعیت این است كه گسترش بیرویه آجر، آهن، سیمان و دود در شهر ما به حدی است كه روز به روز تصویرهای سبز را در نگاه ما تنگتر میكند. اما نیاز ما به سبزینه آرامبخش گیاهان از بین رفتنی نیست. دغدغهها و تلاشهای كارشناسان فضای سبز در ارائه راهكارهایی كه ذكر شد، برای پر كردن فاصلهای است كه در شهرها بین ما و گیاهان ایجاد شده و به تدریج بیشتر و بیشتر میشود.
• ضمیمه لاهیجان روزنامه گیلان امروز، شماره 6، سال 1383