درباره روز اعدام دکتر حشمت روایتهای متعددی وجود دارد که با توجه به زمان نه چندان زیادی که از وقوع این رویداد گذشته(کمتر از یک قرن)، ضعف تاریخ نگاری ایرانی و عدم دقت در ثبت درست وقایع و جزئیات را نشان می دهد؛ چهارم، چهاردهم، شانزدهم، بیست و دوم، بیست و چهارم اردیبهشت ماه و ... یکی از نکاتی که در چرایی تعدد تواریخ ذکر شده برای این رویداد باید مورد توجه قرار گیرد، اینست که در آن عصر که ارتباطات از سرعت و کیفیت بالایی برخوردار نبوده و خبر رسانی هم معمولا با تاخیر همراه می شده است، بعید نیست که انتشار خبر تاریخ اعدام هم با تاخیرها و تفاوتهایی همراه بوده و هر کسی این تاریخ را به یک صورتی ثبت و ضبط کرده باشد. همچنین مشکل انطباق درست تواریخ شمسی و قمری و میلادی با یکدیگر در ذکر تاریخ این ماجرا هم می تواند عامل دیگری برای این تعدد و اختلاف باشد. این مسائل را درباره کلیه تواریخ ذکر شده توسط منابع گوناگون درباره این اعدام،از جمله منابع مورد اشاره در این یادداشت، باید مد نظر قرار داد. گرچه از نظر من پرداختن به شخصیت و زندگانی حشمت و حشمت ها مهمتر از این تاریخ تولد و فوت ها ست و کلاً اردیبهشت ماه یادآور ماجرای تلخ اعدام آن مرحوم است، اما از منظر کنجکاوی و دقت در ثبت درست وقایع، بررسی تاریخ دقیق این رخداد می تواند جذاب باشد. چند نکته در باب این تاریخ حائز اهمیت است: - اصلی ترین تاریخی که در بیشتر کتب و منابع به آن اشاره شده، چهارم اردیبهشت ماه است که برای درستی آن ظاهرا شواهد و قرائن قوی ای هم وجود دارد.یکی از مهمترین دلایل به نوشته های کسانی بر می گردد که آن زمان را درک کرده اند و آنان این تاریخ را چهارم اردیبهشت ماه 1298 را ذکر نموده اند. از جمله مرحوم فخرایی در کتاب سردار جنگل، تاریخ اعدام دکتر حشمت را چهارم اردیبهشت ماه، معادل 11 شعبان 1337، نوشته (سردار جنگل، ابراهیم فخرایی، ص180) و مرحوم صادق کوچکپور نیز در نوشته های خود، همین تاریخ را ذکر نموده ( نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی- اجتماعی گیلان و قزوین، خاطرات افسر گارد جنگل نایب صادق خان کوچکپور، ص 28) و این دو تن از افراد حاضر در کوران مبارزات نهضت جنگل بوده اند. دلیل مهمتر دیگر اینکه در سالهای پس از شهریور بیست، آزادیخواهان در تاریخ چهارم اردیبهشت، بر مزار وی گرد آمده و سالروزش را گرامی می داشتند و با توجه به نزدیکی آن دوران به زمانه اعدام حشمت و حضور افراد زیادی که دوره دکتر حشمت را درک کرده بودند، می تواند گواهی بر درست بودن تاریخ چهارم اردیبهشت ماه و در نتیجه اشتباه بودن تاریخ قمری مذکور در کتاب مرحوم فخرایی باشد. از جمله مراسمی که در روز دوشنبه چهارم اردیبهشت ماه 1334 شمسی در سالروز دکتر حشمت بر مزارش در چله خانه برگزار شده و عکس اعلان مربوط به این مراسم را مرحوم ایرج افشار در کتاب » برگهای جنگل« آورده است. (برگهای جنگل، نامه های رشت و اسناد نهضت جنگل، به کوشش ایرج افشار،ص338) - با این حال دلایلی هم در رد تاریخ مزبور وجود دارد. از جمله اینکه تاریخ قمری ای که به عنوان معادل تاریخ شمسی اعدام دکتر حشمت در نظر گرفته شده، یعنی یازدهم شعبان، با چهارم اردیبهشت ماه نمی خواند و 11 شعبان 1337 که نویسندگان از جمله مرحوم فخرایی به آن اشاره کرده اند، معادل 21 اردیبهشت ماه 1298 شمسی است نه چهارم اردیبهشت ماه! با این تفاسیر، احتمال اینکه یکی از دو تاریخ شمسی و قمری مذکور اشتباه باشد، وجود دارد. با توجه به اینکه تقویم هجری قمری در ایران قبل از دوران پهلوی رسمیت و کاربرد زیادی داشته، احتمال اینکه تاریخ قمری این رویداد، یعنی 11 شعبان، درست مضبوط شده باشد، شاید بیش از تاریخ شمسی باشد. مخصوصا از آن جهت که ماههایی هم که در ذکر تقویم شمسی در دوره قاجار کاربرد داشته، نامهایی متفاوت داشته از جمله اینکه اردیبهشت ماه را با نام » ثور« می خواندند و خرداد را جوزاء و فروردین را حمل و اسفند را حوت و ... شاید این رسمیت کمتر تقویم هجری شمسی و در مقابل ثبت بیشتر وقایع به صورت دقیق و کامل با تقویم قمری،که عادت مرسوم آن عهد بود، سبب شود که به تقویم قمری بیشتر بتوان اعتماد کرد و تاریخ 11 شعبان 1337 را درست و انطباق چهارم اردیبهشت برای آن را اشتباه دانست. - اما غیر از روز چهارم اردیبهشت ماه، روزهای دیگری را هم به عنوان روز اعدام دکتر حشمت ذکر کرده اند. از جمله دکتر افشین پرتو در کتاب» گیلان و خیزش جنگل« در قسمتی که خاطرات محمد حسن صبوری دیلمی را از کتاب » نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل« نقل می کند، روز حرکت دکتر حشمت و یاران اسیر شده اش از لاهیجان را، به صورت داخل قلاب [13 اردیبهشت] می نویسد و روز حرکت از کوچصفهان به رشت را [14 اردیبهشت] که به نوشته او، غروب روز چهارده اردیبهشت تازه به رشت رسیدند.(گیلان و خیزش جنگل، افشین پرتو، ص211. به نقل از: نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، محمد حسن صبوری دیلمی، ص114) بعد از نقل خاطرات صبوری، دکتر پرتو می نویسد که 16 اردیبهشت سال 1298 خورشیدی دکتر حشمت بر دار شد. (همان،ص214) - اما دقت در تاریخ میلادی وقوع این رویداد و تطبیق آن با تواریخ شمسی و قمری، شاید در یافتن تاریخ دقیق اعدام دکتر حشمت، یاری رسان باشد. در میان منابعی که در این باره مشاهده نمودم، تنها یک منبع به تاریخ میلادی اشاره کرده و آن هم در کتاب »دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام« نوشته سید محمد تقی میر ابوالقاسمی است که گزارشی از یک افسر انگلیسی به نام کاپیتان ویکهام، رئیس اداره سیاسی انگلیس در گیلان، برای مقامات دولت متبوع خود را ذکر نموده که آن افسر تاریخ محاکمه و اعدام دکتر حشمت را روز 12 ماه می 1919 می داند. » آ-پی-او- رشت 20-می-1919 پرونده دکتر حشمت پس از معاینات اولیه بعد از ورود دکتر حشمت به رشت در یازده ماه می[برابر با بیستم اردیبهشت ماه]، ایشان در دادگاه نظامی در ساعت 10 صبح روز 12 می [برابر با بیست و یکم اردیبهشت ماه] به شرح زیر محاکمه شدند.... ...دادگاه در ساعت 12/5 تعطیل و زندانی به بیرون برده شد. پنج جرم دکتر حشمت و رأی دادگاه تنظیم و به کلنل استاروسلسکی عرضه شد و او رأی دادگاه را پذیرفت و دستور داد حکم قبل از ساعت 5 بعد از ظهر همان روز [دوازده ماه می معادل بیست و یک اردیبهشت] اجراء شود. دادگاه در ساعت 2/5 تشکیل گردید و رأی نهایی برای دکتر حشمت خوانده شد ... ... کمی قبل از ساعت 5 بعد از ظهر او به روی چهارپایه قرار گرفت و پس از بستن پاهای او طناب دار را به دور گردن او حلقه نمودند...« ( دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، محمد تقی میر ابوالقاسمی، ص 112-111) این روز، یعنی 12 ماه می1919، با تاریخ قمری ای که مرحوم فخرایی در کتاب خود آورده یعنی 11 شعبان 1337 مطابقت دارد اما نه با تاریخ چهارم اردیبهشت ماه بلکه برابر با 21 اردیبهشت ماه 1298 شمسی می باشد. شگفت آنکه مرحوم میر ابوالقاسمی چند صفحه ای بعد تر از نقل این گزارش، تاریخ اعدام را چهارم اردیبهشت ماه، معادل یازدهم شعبان و ماه می 1919(به صورت کلی و بدون مشخص کردن اینکه کدام روز ماه می بوده است) می نویسد (همان،ص 119)،که با گزارش کاپیتان ویکهام که در آن، روز 12 ماه می به طور مشخص نوشته شده (و آن، همانطور که بالاتر اشاره شد، مطابق با بیست و یک اردیبهشت ماه می باشد)، درتضاد است. - از مجموع مطالب مذکور در بالا، شاید بتوان دقیقترین تاریخ وقوع این رویداد را 21 اردیبهشت ماه 1298 هجری شمسی معادل با 11 شعبان 1337 هجری قمری و دوازدهم ماه می 1919 میلادی دانست. در پایان ذکر این نکته ضروری است که نگارنده، این نوشتار را کامل و جامع ندانسته و دستیابی به تاریخ دقیق وقوع این رخداد، قطعاً محتاج پیگیری و پژوهش بیشتری می باشد. باشد که توسط گیلان پژوهان و مورخین و پژوهشگران ارجمند این دیار،این مساله به روشنی و به طور دقیق معین گردد.

اردیبهشت ماه 1392