كدخبر: ۶۹۵۵
تاريخ انتشار: ۰۱ اسفند ۱۳۹۲ - ۱۶:۵۹
ارسال به دوستان
نسخه چاپيراهبردهای توسعه در يك نگرش سيستماتيك
دكتر علينقی مشايخی
توسعه مفهومی همه‌جانبه است که دارای ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. بررسی این ابعاد گسترده نیازمند یک نگرش نظام‌مند است که ضمن بررسی عوامل مختلف، مکانیسم اثرگذاری، شدت و ضعف و آثار و پیامدهای هر یک از متغیرهای اثرگذار را مشخص کند.
متاسفانه بسیاری از تحلیل‌های ارائه‌شده درخصوص مسائل توسعه، فاقد این نگرش سیستماتیک بوده و گاه در ملغمه‌ای از عوامل علت و معلولی قادر به ارائه طریق به سیاست‌گذاران نیستند. این مقاله ضمن ارائه مفهومی اجمالی از توسعه، عوامل عمده موثر بر توسعه را در پنج بخش فرهنگ، سرمایه انسانی، زیرساختهای فیزیکی، سرمایه و قوانین و مقررات معرفی میکند. ارتباط متقابل توسعه با عوامل تعیین‌کننده و همچنین ارتباط متقابل بین عوامل به شکل حلقه‌های علت و معلولی مثبت که موتور رشد خوانده می‌شوند، تشریح شده و سپس با توجه به کارکرد هر یک از حلقه‌های مذکور، سیاست‌های مناسب برای تقویت موتورهای رشد و تسریع توسعه در کشور ارائه می‌شوند.
1- مقدمه
توسعه پدیده‌ای چند بعدی است. توسعه منجر به ارتقای سطح زندگی انسان‌ها در ابعاد مادی، فرهنگی و اجتماعی می‌شود. در زمینه مادی، توسعه موجب ارتقای جنبه‌های مختلف زندگی نظیر افزایش درآمد سرانه، ایجاد رفاه مادی بیشتر، ایجاد اشتغال برای متقاضیان کار، ارتقای میزان سلامت افراد و افزایش متوسط طول عمر آنها، افزایش امکانات درمانی و آموزشی می‌شود. در زمینه فرهنگی، توسعه به ارتقای جنبه‌های فرهنگی زندگی افراد همچون ارتقای سطح فکر و درک آنها از دنیای پیرامون و جهان امروز، ارتقای سلامت روح‌و‌روان افراد، افزایش میزان مطالعه و کسب دانش از جهان اطراف، آگاهی از حقوق خود و دیگران و احترام به حقوق دیگران می‌شود. در زمینه اجتماعی نیز توسعه با افزایش مشارکت سازنده افراد در امور سیاسی و اجتماعی جامعه خود، به ایجاد نظم و قوانین اجتماعی و بالاخره تقویت بنیان‌های زندگی جمعی به‌منظور پیشرفت کل جامعه می‌شود.
توسعه فرآیندی است بی‌انتها و در تمام ابعادش تا بی‌نهایت امتداد دارد. توسعه باعث پیشرفت و تعالی انسان‌ها و جوامع انسانی شده؛ بنابراین همواره مورد توجه انسان کمال‌طلب و جوامع انسانی بوده است.
همه انسان‌ها در تکاپوی توسعه هستند. نظام‌های اجتماعی و سیاسی برقرار می‌شوند تا برای جامعه خود توسعه به ارمغان آورند. توسعه در سطوح مختلف و با آهنگ‌های متفاوت از سطح جامعه جهانی تا کشورها، مناطق و استان‌ها، شهرستان‌ها یا حتی محلات یک شهرستان در جریان است. هر یک از سطوح می‌تواند کانون توجه بررسی و تحلیل توسعه باشد. در این مقاله کانون توجه، توسعه کشور است. به‌این‌منظور در قسمت بعد عوامل مهم موثر بر توسعه در چند دسته کلی معرفی می‌شوند و سپس تاثیر متقابل این عوامل بر هم و بر فرآیند توسعه کشور تشریح
می‌شود.
در ارائه عوامل موثر بر توسعه و تاثیر آنها بر یکدیگر وضعیت کلی کشور از نظر هر یک از عوامل به‌طور کیفی تحلیل می‌شود و راهبردهایی کلی به‌منظور تسریع در فرآیند توسعه ارائه می‌شود.
2- عوامل موثر بر توسعه
عوامل موثر بر توسعه را در چند دسته کلی ذیل می‌توان تقسیم کرد. ترتیب معرفی این عوامل به معنای ترتیب اهمیت آنها نمی‌باشد؛ بلکه تا حدودی به ترتیب توجهی است که در جامعه امروز ما به آنها می‌شود.
2-1- زیرساختهای فیزیکی
زیرساختهای فیزیکی عواملی هستند که انجام فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی را تسهیل می‌کنند. شبکه‌ها راه‌ها و راه‌آهن، مخابرات، برق و گاز از جمله زیرساختهای فیزیکی هستند. وجود زیرساخت‌ها برای فعالیت‌های تولیدی و خدماتی ضروری‌اند. انجام فعالیت‌های اقتصادی مستلزم حمل‌و‌نقل کالا و ایجاد ارتباط و دسترسی به انرژی است. بدون زیرساختهای فیزیکی، حمل‌و‌نقل، ارتباطات و انرژی انجام فعالیت‌های تولیدی مشکل و در برخی موارد غیر‌ممکن
می‌شود.
زیرساختهای فیزیکی در کشور با سرمایه‌گذاری‌های دولت‌ها طی سه دهه گذشته، رشد قابل‌توجهی پیدا کرده است. شبکه برق‌رسانی و گازرسانی و اتصالات شبکه‌های شهری به شبکه‌های سراسری کشور، دسترسی به انرژی را بسیار بهبود بخشیده است.
2-2- سرمایه
منظور از سرمایه‌های موجود در یک کشور در این مقاله امکانات تولیدی نظیر: کارخانه‌ها، بیمارستان‌ها، موسسات آموزشی، امکانات و ماشین‌آلات کشاورزی و دامداری و منابع نقدی است. سرمایه‌های موجود در یک منطقه، ظرفیت تولید و امکان اشتغال در آن منطقه را مشخص میکند. برای توسعه یک منطقه از نظر میزان تولید اقتصادی، درآمد سرانه ساکنان منطقه و سطح اشتغال، باید سرمایه‌های موجود در منطقه را افزایش داد. البته دولت در ارائه خدمات عمومی بهداشت و درمان و آموزش سرمایه‌گذاری میکند، ولی سرمایه‌های منطقه عمدتا با سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی افزایش می‌یابد. سرعت توسعه یک منطقه از نظر تولید سرانه، به قابلیت منطقه در جذب سرمایه و سرمایه‌گذاران بستگی دارد.
2-3- قوانین و مقررات
از جمله عوامل مهمی که بر توسعه اثر می‌گذارد، قوانین و مقرراتی است که بر فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه‌ای اعمال می‌شود. قوانین و مقررات می‌تواند دست‌وپاگیر باشد، مانع فعالیت‌های تولید شود، وقت و انرژی سرمایه‌گذاران را تلف کند یا برعکس این‌گونه فعالیت‌ها را تسریع کند. چگونگی تاثیر قوانین و مقررات بر فعالیت‌های اقتصادی تابع دو عامل است: عامل اول ماهیت قوانین و مقررات است که تا چه حد در جهت توسعه و تسهیل آن تنظیم شده‌اند یا بدون توجه به نیازها و ضرورت‌های توسعه به نوعی تدوین گشته‌اند که در راه توسعه مانع ایجاد می‌کنند.
عامل دوم تفسیر قوانین و مقررات و روحیه و ذهنیت افرادی است که آنها را اعمال می‌کنند. چنانچه کارکنان و مدیران دولتی که اعمال‌کنندگان قوانین و مقررات هستند ذهنیتی توسعه‌گرا داشته باشند و در جهت حمایت از توسعه فکر کنند و اقدام کنند، در آن صورت قادرند برای توسعه منطقه، فعالان امور توسعه را راهنمایی
کنند.
مراجعان که به نهادهای مختلف اداری و اقتصادی نظیر بانک‌ها، اداره دارایی، کار، سازمان تامین اجتماعی، اداره صنایع و... مراجعه می‌کنند، به خوبی به تفاوت شیوه برخورد کارکنان سازمان‌های مزبور و اثر آن بر سرعت انجام کارهایشان آشنا هستند. در یک فضای قانونی و مقرراتی مشابه، چنانچه کارکنان سازمان‌ها با دید کمک به توسعه و راهگشایی برخورد کنند، کارها سریع‌تر به نتیجه می‌رسد. اگر کارکنان مزبور، دیدی منفی، غیرمسوولانه یا بی‌تفاوت نسبت به انجام امور داشته باشند، مراجعان سرگردان و معطل شده و انرژی و اشتیاق آنان برای فعالیت تضعیف
می‌شود.
به‌منظور تسریع در توسعه کشور، هم باید قوانین و مقررات اصلاح شود، هم باید ذهنیت مدیران و کارکنان سازمان‌ها و نهادها توسعه‌گرا و مثبت باشند. شاید تغییر و اصلاح قوانین و مقررات در اختیار مسوولان منطقه نباشد؛ ولی ایجاد روحیه مثبت و کارگشا می‌تواند در حوزه مدیران باشد. به همین دلیل لازم است در جلسات مدیریت کلان کشور، چگونگی راهگشایی و کمک سازمان‌ها و نهادها به امر توسعه مورد بررسی قرار گیرد.
2-4- سرمایه انسانی
سرمایه انسانی یک کشور افراد تحصیلکرده، ماهر و کاردان آن کشور هستند. سرمایه انسانی فعال، بانشاط و باانگیزه کلیدی‌ترین عامل توسعه یک کشور است. اگر در کشوری امکانات زیرساختی و سرمایه‌های فراوان و قوانین و مقررات توسعه‌گرایی وجود داشته باشد، ولی سرمایه انسانی وجود نداشته باشد، توسعه‌ای در کشور اتفاق نخواهد افتاد. برعکس اگر کشوری تهی از امکانات زیرساختی و سرمایه و قوانین توسعه‌گرا باشد؛ ولی سرمایه انسانی بالایی داشته باشد، وجود افراد کاردان، با دانش، با مهارت و با انگیزه موجب ایجاد سایر عوامل توسعه خواهد شد.
در دنیای امروز که توسعه بر پایه پیشرفت دانش و تکنولوژی است، سرمایه انسانی کلیدی‌ترین عامل در توسعه اقتصادهای دانش‌محور است. ایران برای توسعه باید هم افراد فرهیخته، ماهر و کاردان خود را قدر بداند و هم در توسعه و تربیت نیروهای بیشتر، سرمایه‌گذاری کند. بدترین ضربه‌ای که می‌توان به پیشرفت کشور زد، رنجاندن و گریزان کردن نیروهای کارآمد و سرمایه‌های انسانی آن منطقه است.
امروزه فرار مغزها در کشورهای مختلف به‌عنوان عامل عقب‌ماندگی کشور مطرح است. کشورهای توسعه‌گرا که با فرار مغزها مواجهند، در تلاشند تا زمینه‌های جذب نیروهای مستعد خارج شده را فراهم سازند.
2-5- فرهنگ
عامل موثر دیگر در توسعه فرهنگ است. فرهنگ مجموعه‌ای از اعتقادات، عادات، رسوم، نرم‌های رفتاری و ارزش‌های حاکم در جامعه است. فرهنگ مناطق و شهرهای مختلف متفاوت است. در یک فرهنگ، مردم قدرشناس مدیران و افرادی هستند که برای آنها کارهای خوب انجام می‌دهند. در فرهنگ دیگر، مدیران و کارگزاران موفق مورد حسد یا تخریب قرار می‌گیرند. در یک فرهنگ افراد و کارآفرینان موفق سربلند و مفتخرند و مردم با دیده احترام به آنها نگاه می‌کنند. در فرهنگ دیگر ممکن است افراد موفق و کارآفرین مورد سوءظن قرار گرفته یا به آنها تهمت‌های مختلف زده شود. در یک فرهنگ ثروتمند شدن یک فرد مورد حسد قرار می‌گیرد و در فرهنگ دیگر الگو است. یک فرهنگ مشوق توسعه و رشد و فرهنگ دیگر مانع آن است.
فرهنگ یک کشور در جهت سازگاری با توسعه و تسهیل آن باید تغییر کند. باید قدردانی از مدیران، کارآفرینان، سرمایه‌گذاران، فرهیختگان، دبیران و آموزگاران زبده و همه کسانی که به نوعی در راه توسعه کشور قدم برمی‌دارند ارج نهاده شود. باید افراد موفق به مردم معرفی شده و تشویق شوند و برای دیگران الگو قرار گیرند. باید عناصری از فرهنگ که به توسعه مربوط می‌شود شناسایی شده و آن عناصر در جهت سازگاری با توسعه تقویت شوند.
3- حلقه‌های علت و معلولی به‌عنوان سرخورها و موانع توسعه
عوامل توسعه با یکدیگر و نیز با توسعه در تعاملند. تعامل و تاثیر متقابل عوامل توسعه بر هم و نیز بر توسعه، حلقه‌های علت و معلولی به‌وجود می‌آورد که قادر است موجبات تسریع یا کند شدن توسعه را فراهم کند. در این بخش قبل از توضیح حلقه‌های علت و معلولی مزبور، نخست توضیحات کلی درخصوص حلقه‌های علت و معلولی ارائه می‌شود.
3-1- علت و معلولی
حلقه‌های علت و معلولی شامل یک دور بسته از روابط علت و معلولی است. در یک رابطه علت و معلولی علت و معلول آن یک خط فلش دار به هم وصل می‌شوند. به‌عنوان مثال اگر الف علت ب باشد، رابطه علت و معلولی الف با ب توسط خط فلش داری که الف را به ب متصل میکند، نشان داده می‌شود،
در رابطه علت و معلولی، الف را علت ب گویند وقتی همه عوامل دیگر ثابت است، وجود الف یا تغییر در الف موجب وجود «ب» یا تغییر در «ب» می‌شود. به‌عنوان مثال در اقتصاد بین موجودی حساب پس‌انداز و سود بانکی رابطه علت و معلولی وجود دارد كه به صورت شکل 2 نشان داده می‌شود. وجود موجودی در حساب پس‌انداز یا تغییر در آن موجب وجود سود یا تغییر در مقدار آن می‌شود.
وقتی همه عوامل دیگر ثابت است اگر تغییر در «علت» موجب تغییر هم جهت در «معلول» شود، رابطه علت و معلولی را مثبت می‌گویند و با یک علامت «+» در روی فلش نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال، چون افزایش موجودی پس‌انداز موجب افزایش سود حساب پس‌انداز می‌شود، رابطه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب یک رابطه مثبت است که با یک علامت مثبت در روی خط فلش‌دار در شکل 2 نشان داده شده است.
رابطه علت و معلولی می‌تواند، یک رابطه منفی باشد. اگر وقتی همه عوامل دیگر ثابت است، تغییر در علت موجب تغییر درمعلول در جهت عکس شود، در آن صورت رابطه علت و معلولی منفی است و با یک علامت «-» در روی خط فلش دار نشان داده می‌شود. به‌عنوان مثال رابطه بین قیمت یک کالا و تقاضا برای آن کالا یک رابطه علت و معلولی منفی است و به شکل زیر نشان داده می‌شود. چنانچه قیمت میوه افزایش یابد، تقاضا برای میوه در جهت عکس تغییر میکند و کاهش می‌یابد.
حلقه علت و معلولی یک دور بسته از روابط علت و معلولی است. به‌عنوان مثال در شکل 3 دو حلقه علت و معلولی نشان داده شده است:
الف– حلقه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب
ب- حلقه علت و معلولی بین قیمت و تقاضا
در حلقه علت و معلولی بین موجوی حساب پس‌انداز و سود حساب، همان‌گونه که موجودی حساب علت وجود سود است، سود حساب نیز باعث افزایش موجودی می‌شود. هر چه مقدار سود بیشتر شود، موجودی حساب هم بیشتر شده؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین سود حساب و موجودی نیز یک رابطه علت و معلولی مثبت است. مجموعه دو رابطه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب از یک طرف و سود حساب و موجودی حساب از طرف دیگر، یک حلقه علت و معلولی می‌سازد. در شکل 3 حلقه علت و معلولی دیگری بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه نشان داده شده است.
هرگاه قیمت میوه افزایش می‌یابد، وقتی همه عوامل دیگر نظیر درآمد مردم ثابت باشد، تقاضا برای میوه کاهش می‌یابد؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه یک رابطه علت و معلولی منفی است. از طرف دیگر چنانچه تقاضا برای میوه افزایش یابد، قیمت میوه هم افزایش می‌یابد؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین تقاضا و قیمت میوه مثبت است. دو رابطه علت و معلولی مزبور یک حلقه علت و معلولی را بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه به‌وجود می‌آورد.
3-2- حلقه‌های علت و معلولی مثبت
حلقه‌های علت و معلولی مثبت، حلقه‌هایی هستند که اگر یکی از عوامل آن حلقه در یک جهت حرکت کند، حلقه علت و معلولی حرکت در آن جهت را تقویت میکند. به‌عنوان مثال حلقه علت و معلولی بین موجودی حساب پس‌انداز و سود حساب که در شکل 3 نشان داده شده است، یک حلقه مثبت است. چنانچه موجودی حساب افزایش یابد، سود حساب بیشتر شده و موجب افزایش بیشتر موجودی می‌شود. حلقه‌های علت و معلولی مثبت را با یک علامت + در داخل حلقه نشان می‌دهند. مثال دیگر از روابط علت و معلولی، نسبت حلقه علت و معلولی بین فقر و تحصیل است که در شکل 4 نشان داده شده است. افزایش فقر، با فرض ثبات سایر عوامل، موجب کاهش سطح تحصیل می‌شود؛ بنابراین یک رابطه علت و معلولی منفی بین آن دو وجود دارد. از طرف دیگر افزایش تحصیل موجب کاهش فقر می‌شود؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین تحصیل و فقر هم یک رابطه منفی است.
زمانی‌که حلقه علت و معلولی فقر و تحصیل را که با دو رابطه مزبور به‌وجود می‌آید در نظر بگیریم، حلقه مزبور افزایش سطح تحصیل را تشدید میکند؛ بنابراین حلقه علت و معلولی بین فقر و تحصیل یک حلقه مثبت است. در یک حلقه علت و معلولی مثبت تعداد روابط علت و معلولی منفی زوج است (6، 4، 2، 0). حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که موجب افزایش تغییرات یک عامل در جهت تغییر اولیه آن می‌شود می‌توان موتورهای رشدبا افزایش مستمر و روبه افزایش نامید. برای درک سازوکارهای توسعه، باید حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که موتورهای رشد و توسعه را تشکیل می‌دهند، شناسایی و تقویت کرد. البته حلقه‌های علت و معلولی مثبت اگر در جهت نزول یک عامل به کار افتند تبدیل به دایره‌های شومی می‌شوند که جامعه را به قهقرا می‌برند. به‌عنوان مثال در حلقه مثبت نشان داده شده در شکل 4، اگر فقر افزایش یابد، تحصیل در جامعه کاهش می‌یابد. کاهش و افت تحصیل موجب افزایش فقر می‌شود. مجددا فقر بیشتر تحصیل کمتر را ایجاد کرده و این تعامل را که موجب افزایش فزاینده فقر و تحصیل می‌شود، دایره شوم می‌نامند. دوایر شوم که جوامع را در مرحله توسعه نیافته نگه داشته و موجب انهدام آنها می‌شوند، حلقه‌های علت و معلولی مثبتی‌اند که در جهت حرکت به قهقرا شكل گرفته‌اند؛ بنابراین باید حلقه‌های مثبت علت و معلولی را که در توسعه شهر فعالند شناسایی کرد و آنها را به‌عنوان موتورهای رشد در جهت رشد و تعالی به حرکت انداخت. شناسایی موتورهای رشد منطقه و چگونگی راه‌اندازی آنها در جهت رشد و توسعه موضوع بحث قسمت 4 خواهد بود.
3-3- حلقه‌های علت و معلولی منفی
حلقه‌های علت و معلولی منفی، حلقه‌هایی هستند که اگر یکی از عوامل موجود در آن در یک جهت حرکت کند، دایره با حرکت در آن جهت مخالفت میکند. به‌عنوان مثال دایره علت و معلولی بین قیمت میوه و تقاضا برای آنکه در شکل 3 نشان داده شده، یک حلقه علت و معلولی منفی است. چنانچه قیمت میوه افزایش یابد، تقاضا برای آن کم می‌شود. با کاهش تقاضا، قیمت میوه پایین می‌آید و بنابراین حلقه علت و معلولی با افزایش قیمت میوه مخالفت میکند. حلقه‌های علت و معلولی منفی را با یک علامت – در داخل آن نشان می‌دهند.
مثال دیگری از دایره‌های منفی، دایره علت و معلولی بین مهاجرت، جمعیت و قیمت مسکن است که در شکل 5 نشان داده شده‌است. مهاجرت به یک شهر جمعیت شهر را افزایش می‌دهد. افزایش جمعیت شهر، وقتی سایر عوامل نظیر تعداد واحدهای مسکونی ثابت باشد، قیمت مسکن را افزایش می‌دهد. افزایش قیمت مسکن در شهر موجب کاهش مهاجرت می‌شود؛ بنابراین حلقه علت و معلولی با افزایش اولیه مهاجرت مخالفت میکند.
در حلقه‌های علت و معلولی منفی، تعداد روابط علت و معلولی منفی فرد (1، 3، 5، ....) است. حلقه‌های علت و معلولی منفی را حلقه‌های هدف جو نیز می‌نامند. حلقه‌های مزبور در جهت مخالف با رشد یا تغییر در یک جهت عمل کرده و تلاش می‌کنند تا وضعیت را در حالت تعادل، در وضعیت موجود یا وضعیتی که هدف حلقه را تشکیل می‌دهد، نگه دارد.
4- حلقه‌های تعامل عوامل توسعه با یکدیگر و موتورهای توسعه شهری
عوامل توسعه که در بخش 2 توضیح داده شدند با یکدیگر و نیز با خود توسعه‌یافتگی در تعامل هستند. تعامل و تاثیر متقابل عوامل توسعه بر هم و نیز بر توسعه، حلقه‌های علت و معلولی را ایجاد می‌کنند که می‌توانند موجبات تسریع یا کندشدن توسعه را ایجاد کنند. در این قسمت برخی حلقه‌های مثبت علت و معلولی که می‌توانند موتورهای رشد و توسعه شهری شوند، ارائه و سیاست‌های لازم برای به کار افتادن این مکانیزم‌ها بیان می‌شوند.
4-1- اثرات متقابل فرهنگ و توسعه
در شکل 6 اثرات متقابل فرهنگ و توسعه به صورت حلقه علت و معلولی مثبت نشان داده شده است و حلقه یک نامیده شده است. یک فرهنگ توسعه‌گرا مناسب و سازگار با توسعه می‌تواند، توسعه را تسریع کند. فرهنگی که در آن کارآفرینان، معلمان، دانشمندان، سرمایه‌گذاران، مدیران کارآمد و لایق، تلاش و کوشش در امر تحصیل یا معاش و نیروهای تلاشگر و پرکار مورد احترام و حمایت هستند، موجبات تشویق توسعه را فراهم میکند. فرهنگی که در آن تنبلی و کم‌کاری، انجام کار ناقص و غیرمسوولانه قبیح و ناپسند باشد، توسعه را تشویق میکند.
فرهنگی که در آن افراد موفق و مدیران موثر و لایق مورد حسد قرار می‌گیرند و در کار آنها کارشکنی می‌شود، توسعه را کند و متوقف میکند؛ بنابراین یک فرهنگ توسعه‌گرا موجبات تسریع و تقویت توسعه را فراهم میکند، برعکس یک فرهنگ ضدتوسعه موجبات تضعیف یا توقف توسعه را فراهم میکند؛ بنابراین فلشی که فرهنگ توسعه‌گرا را به توسعه متصل میکند با علامت مثبت علامت‌گذاری می‌شود. علامت مثبت نشان آن است که فرهنگ توسعه‌گرا موجب تسریع توسعه می‌شود.
از طرف دیگر زمانی که توسعه اتفاق می‌افتد، جمعیت به رشد فکری، مادی و معنوی دست می‌یابد. با رشد فکری مردم، ضرورت و خواص فرهنگ توسعه‌گرا بیشتر درک شده و ضرورت فرهنگ توسعه‌گرا به ارتقای فرهنگ کمک میکند. به علاوه با توسعه یک جامعه، امکانات مادی آن افزایش یافته و تولیدات فرهنگی نظیر کتاب، روزنامه، مجله، فیلم، نمایشنامه، شعر، داستان و... افزایش می‌یابد. همچنین با توسعه جامعه و رشد درآمد سرانه، همه این عوامل و دستاوردهای فرهنگی افزایش می‌یابد. همه این عوامل خود زمینه‌ساز توسعه بیشتر فرهنگی می‌شود. به همین دلیل فلشی که توسعه را به فرهنگ متصل میکند با علامت مثبت نشانه‌گذاری می‌شود تا نشان دهد، توسعه بر فرهنگ تاثیر مثبت می‌گذارد. اثرات متقابل توسعه و فرهنگ که در شکل 7 نشان داده شده، یک حلقه علت و معلولی مثبت را نشان می‌دهد. این حلقه علت و معلولی مثبت نظیر هر حلقه مثبت دیگری می‌تواند به موتور رشد جامعه یا یک دایره شوم که توسعه را زمینگیر میکند، تبدیل شود. حلقه مزبوردر صورتی یک موتور رشد است که فرهنگ جامعه رشد یابد. رشد فرهنگی جامعه موجب تسریع توسعه جامعه شده و توسعه جامعه، رشد بیشتر فرهنگی را باعث می‌شود. ولی اگر فرهنگ جامعه رشدنکرده یا تنزل پیدا کند. درآن صورت تنزل فرهنگ جامعه موجب پس‌رفت یا عدم توسعه شده و موجبات کاهش سطح توسعه‌یافتگی جامعه را فراهم میکند. برای جلوگیری از تبدیل دایره علت و معلولی مزبور به یک دایره شوم باید بر ارتقای فرهنگی کشور به سمت فرهنگ سازگار و حامی توسعه اقدام کرد. مسوولان یک کشور باید عناصر فرهنگ توسعه‌گرا را در کشور تقویت کرده، مراسم تشکر و قدردانی از فعالان عرصه توسعه برگزار کرده، لوح‌ها و جوایزی به افراد موثر اهدا کرده یا قادرند فعالیت‌های فرهنگی سازگار با توسعه را پشتیبانی، حمایت و تقویت کنند.
4-2- اثرات متقابل سرمایه انسانی و توسعه
در شکل 7 اثرات متقابل سرمایه انسانی به‌صورت یک حلقه علت و معلولی نشان داده شده که حلقه 2 نامیده می‌شود. دراین حلقه همچنان‌که افزایش سرمایه انسانی موجب تسریع توسعه می‌شود (علامت مثبت فلش)، توسعه جامعه نیز موجب ارتقای سرمایه‌های انسانی می‌شود. اثرات افزایش سرمایه انسانی بر توسعه قبلا بحث شد. در مورد اثر توسعه بر رشد منابع انسانی، توسعه یک کشور موجب افزایش جذابیت آن کشور به واسطه محل زندگی می‌شود. جذابیت‌های یک کشور توسعه یافته سرمایه‌های انسانی را به دو صورت به خود جذب میکند. اول، توسعه و ارتقای جذابیت موجب می‌شود سرمایه‌های انسانی موجود در کشور از آن مهاجرت نکنند. دوم، توسعه و افزایش جذابیت آن موجبات جلب سرمایه‌های انسانی مناطق دیگر را فراهم میکند. به علاوه توسعه امکان مادی به‌منظور سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش و موسسات آموزشی را بیشتر و موجب افزایش امکانات تحصیلی به‌منظور ارتقای سرمایه‌های انسانی می‌شود. افزایش سرمایه‌های انسانی نیز موجب توسعه بیشتر کشور می‌شود. در واقع رابطه علت و معلولی شماره 2 اگر درجهت درستی به کار افتد، موتور رشد و توسعه خواهد بود. برای به‌کار افتادن این حلقه در جهت درست باید مراقبت کرد که سرمایه‌های انسانی موجود حمایت شوند، زمینه کمک آنها به توسعه فراهم شود و محیط برای خود و سرمایه‌های انسانی خارج از کشور جذاب شود.
مراقبت و حمایت از سرمایه‌های انسانی موجود با اقداماتی از قبیل عملی فراهم آوردن زمینه‌های رشد، زمینه‌سازی برای تعامل فرهنگی و حرفه‌ای با یکدیگر، حمایت اداری و مالی از فعالیت‌هاو افزایش فعالیت‌های فرهنگی امکان‌پذیر است. یکی از زمینه‌های مهم برای نگهداری سرمایه‌های انسانی، توسعه و تقویت آموزش و پرورش و فراهم‌سازی زمینه آموزش با کیفیت خوب برای کودکان است. یکی از عوامل مهاجرت نیروهای متخصص و کارآمد، دستیابی به امکانات آموزشی بهتر برای فرزندان است. تاکید بر تقویت و توسعه آموزش و پرورش که خود یکی از ابعاد مهم توسعه است موجب جذب و ماندگاری سرمایه‌های انسانی خواهد بود.
در سطح جهانی، برخی کشورهای توسعه یافته، با جذب مغزهای برتر از جوامع دیگر، توسعه را تسریع و با توسعه بیشتر مغزهای بیشتری را جذب می‌کنند.
4-3- اثرات متقابل توسعه و سرمایه
شکل 8 اثرات متقابل توسعه و سرمایه را به‌صورت یک حلقه علت و معلولی نشان می‌دهد که آن را حلقه 3 می‌نامیم. یکی از ابعاد توسعه رشد تولید و درآمد منطقه است. توسعه بیشتر موجب افزایش درآمد و درآمد بیشتر موجب سرمایه‌گذاری بیشتر می‌شود؛ بنابراین با توسعه سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد (فلش مثبت از توسعه به سرمایه‌گذاری) و با افزایش سرمایه‌گذاری سرمایه‌های منطقه افزایش یافته و موجب توسعه بیشتری می‌شود. حلقه شماره 3 نیز می‌تواند یکی از موتورهای رشد منطقه باشد. برای تقویت حلقه شماره 3 و تسریع توسعه منطقه باید زمینه‌هایی فراهم شود تا درآمد حاصل از توسعه منطقه در خود منطقه سرمایه‌گذاری شوند. به این منظور باید سرمایه‌گذاری تشویق و حمایت شود. با تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری در کشور، نه تنها منابع سرمایه‌ای حاصل از رشد در منطقه سرمایه‌گذاری می‌شود، بلکه سرمایه‌های خارج از کشور نیز جذب شده و رشد را تسریع میکند.
4-4- اثرات متقابل توسعه با زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات
توسعه با دو عامل زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات نیز تعامل دارد. در شکل 9 دایره یا حلقه علت و معلولی 4 تعامل توسعه با زیرساخت‌ها را نشان می‌دهد. در دایره علت و معلولی 4، با توسعه بیشتر، نیاز به زیرساخت‌ها افزایش می‌یابد. نیاز به زیرساختهای بیشتر نظیر نیاز به راه، شبکه گاز، شبکه برق بیشتر، موجبات افزایش بیشتر سرمایه‌گذاری دولت را فراهم میکند. افزایش سرمایه‌گذاری دولت، زیرساخت‌ها را تقویت کرده که خود موجب تقویت توسعه می‌شود.
دایره علت و معلولی، در شکل 10، تعامل بین توسعه و قوانین و مقررات را نشان می‌دهد. همان‌طور که قبلا بحث شد توسعه موجب افزایش سرمایه انسانی می‌شود. سرمایه انسانی توسعه یافته‌تر با اتکا به کیفیت خود بر ذهنیت مسوولان اثر می‌گذارد و ذهنیت توسعه‌گرای آنان را ارتقا می‌بخشد. بهبود ذهنیت مسوولان موجب اعمال بهتر قوانین در جهت توسعه شده و باعث حضور سرمایه‌های انسانی کارآمد و متخصص و تعامل آنها با مدیران و مسوولان به‌منظور ارتقای نگرش مسوولان نسبت به فعالیت‌های توسعه‌گرا و نیروهای فعال در آن صحنه خواهد شد. بهبود نگرش و ذهنیت مسوولان نسبت به توسعه موجب اعمال بهتر قوانین شده که خود تسهیل‌کننده توسعه بیشتر خواهد شد. برای راه‌اندازی دایره علت و معلولی در جهت رشد و توسعه، می‌توان با برگزاری جلسات همفکری و گفت‌وگو بین مسوولان و برگزاری سمینارهای توسعه، ذهنیت و نگرش جمعی آنها را در مورد توسعه ارتقا بخشید تا باعث جذب و ارتقای سرمایه‌های انسانی در منطقه شوند. افزایش سرمایه‌های انسانی اثرات مثبت بعدی را بر نگرش و ذهنیت مسوولان خواهد گذاشت.
4-5- اثرات متقابل فرهنگ، جذابیت منطقه و سرمایه‌های انسانی
تعامل بین فرهنگ و سرمایه انسانی از طریق جذابیت در دایره علت و معلولی شماره 1 در شکل 11 نشان داده شده است. افزایش سرمایه‌های انسانی می‌تواند فرهنگ منطقه را ارتقا دهد. ارتقای فرهنگی، جذابیت رابرای سرمایه‌های انسانی افزایش داده و جذابیت بیشتر منطقه خود سبب جذب سرمایه‌های انسانی می‌شود.
در واقع یکی از عوامل موثر بر جذابیت یک کشور، فرهنگ آن است. یک فرهنگ توسعه‌گرا که عوامل موثر بر توسعه را ارج می‌گذارد و روحیه پیشرفت و توسعه را در فضای خود رواج می‌دهد، کشور را برای سرمایه‌های انسانی جذاب میکند. جذابیت بیشتر منجر به جذب بیشتر سرمایه‌های انسانی شده که خود به ارتقای فرهنگ توسعه‌گرا منجر می‌شوند. با توجه به این حلقه مثبت، مسوولان باید عواملی را که جذابیت سرمایه‌های انسانی را افزایش می‌دهند، شناسایی کنند و در تقویت آن عوامل بکوشند. عوامل مذکور می‌توانند در یک تحقیق میدانی تبیین و کشف شوند. از جمله این عوامل برگزاری گردهمایی‌های فرهنگی است. برای برگزاری این گردهمایی‌ها می‌توان انجمن‌ها یا گروه‌های فرهنگی با اهداف فرهنگی و غیر‌سیاسی را تشکیل داد و با حمایت از آن انجمن‌ها زمینه لازم را فراهم ساخت تا فعالیت‌های مذکور توسط خود انجمن‌ها سازماندهی و اجرا شود.
تشکیل نهادهای فرهنگی و عضویت در آنها جذابیت برای سرمایه‌های انسانی را افزایش می‌دهد. این نکته در حلقه علت و معلولی مثبت شماره 6 در شکل 12 نشان داده شده است. همان‌طور که در این شکل نشان داده شده، توسعه نهادهای فرهنگی که با عضویت سرمایه‌های انسانی شکل بگیرد جذابیت منطقه را افزایش می‌دهد. افزایش جذابیت موجب حفظ و توسعه سرمایه‌های انسانی شده که خود موجبات تقویت نهادهای فرهنگی را فراهم می‌کنند. نهادهای فرهنگی می‌تواند در حوزه‌ها و رشته‌های مختلف تشکیل شود. به‌عنوان مثال در حوزه دینی انجمن‌ها یا گروه‌های قرائت و تفسیر قرآن کریم، در حوزه ادبی همان‌طور‌که قبلا اشاره شد انجمن‌های شعر و ادب، انجمن داستان و نمایشنامه‌نویسی یا درحوزه هنری انجمن شعر و موسیقی، انجمن فیلم و نمایشنامه، در حوزه‌های ورزشی باشگاه‌های ورزشی در حوزه اقتصاد، انجمن مدیران صنعتی، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، انجمن کشاورزان و دامداران از جمله نهادهای فرهنگی و اقتصادی هستند که می‌توانند توسط سرمایه‌های انسانی کشور فعال شوند.
4-6- تعامل بین آموزش و سرمایه‌های انسانی
یکی از روش‌های اصلی توسعه سرمایه انسانی آموزش است. شکل 13 تعامل بین آموزش و سرمایه انسانی را به صورت دو حلقه مثبت شماره 8 و 9 نشان می‌دهد. ارائه آموزش‌های مناسب و کیفی در حوزه‌های مختلف نظیر آموزش‌های عمومی (آموزش و پرورش)، فنی و حرفه ای، مالی و حسابداری، ادبیات، زبان انگلیسی و معارف دینی.
کشاورزی و دامداری می‌تواند دانش سرمایه انسانی را افزایش داده و سرمایه‌های انسانی را توسعه دهد. برای ارائه آموزش‌های کیفی لازم است موسسات آموزشی تقویت شوند یا با ایجاد ارتباط با موسسات آموزشی دیگر نسبت به ارائه آموزش‌های کیفی اقدام کرد. ارتقای توان موسسات آموزشی و افزایش تعداد آنها، موجب افزایش آموزش‌های کیفی می‌شود که خود سبب ارتقای سرمایه انسانی خواهد شد. ارتقای سرمایه انسانی از طریق حلقه علت و معلولی شماره 8 زمینه ساز توسعه بیشتر موسسات آموزشی است. علاوه‌بر حلقه شماره 8، حلقه علت و معلولی شماره 9 نیز می‌تواند سبب ارتقای کیفیت موسسات آموزش شود. در حلقه شماره 9، افزایش نیروی انسانی سبب توسعه بیشتر کشور شده و توسعه به افزایش سرمایه‌گذاری منجر می‌شود. بخشی از سرمایه‌گذاری در آموزش اتفاق می‌افتد و موسسات آموزشی را توسعه می‌دهد. علاوه‌بر سرمایه‌گذاری حاصل از توسعه در آموزش، سرمایه‌گذاری دولت نیز می‌تواند موسسات آموزشی را توسعه دهد. افزایش سرمایه‌گذاری دولت در موسسات آموزشی هر دو حلقه 8 و 9 را تقویت میکند؛ بنابراین یکی از سیاست‌هایی که باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد تقویت و حمایت از موسسات آموزشی است. تقویت این گونه موسسات می‌تواند از طریق فراهم آوردن فضاهای مناسب و ارزان قیمت برای فعالیت‌های آنها، کمک به پرداخت هزینه‌های آموزش‌گیرندگان، ارائه تسهیلات مالی برای توسعه فعالیت‌ها و کمک به آنها برای جذب و به‌کارگیری مدرسان زبده باشد. توسعه موسسات آموزشی و ارائه آموزش توسط آنها علاوه‌بر آنکه به آموزش و توسعه سرمایه‌های انسانی کمک می‌کنند، نهادهای فرهنگی را نیز ارتقا می‌بخشد و موجب فعال شدن حلقه مثبت 7 در جهت افزایش جذابیت‌ها می‌شود. حتی بررسی سطح توسعه‌یافتگی کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد کشورهایی که در گذشته به توسعه آموزش و موسسات آموزشی خود بیشتر پرداخته‌اند، امروز از سطح توسعه‌یافتگی بیشتری برخوردارند.
4-7- مجموعه حلقه‌های علت و معلولی مثبت در یک نگاه
شکل 14 مجموعه حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که در قسمت‌های قبل بحث شد به‌طور یکجا نشان می‌دهد. هر یک از این حلقه‌های مثبت می‌تواند موتور رشدی باشد که سبب توسعه و رشد کشور می‌شود. با تبیین این موتورهای رشد دولت می‌تواند مسوولیت فعال کردن یکی از موتورهای رشد را متناسب با نوع مسوولیت واگذار کند. جلسات مدیران سازمان‌های مختلف می‌تواند به هماهنگی بین مدیران مختلف بپردازد و با همفکری و گفت‌وگو راه‌های فعال کردن بهتر و بیشتر موتورهای رشد را تبیین و طراحی کنند. قسمت آخر به جمع‌بندی این مباحث
می‌پردازد.
5- جمع‌بندی
توسعه، یک پدیده دینامیکی و چند بُعدی است. عوامل مختلفی با یکدیگر در تعاملند تا موجب تسریع توسعه یا توقف آن شوند. آن دسته از تعاملات عوامل موثر بر توسعه یک شهر یا منطقه که حلقه‌های علت و معلولی مثبت را تشکیل می‌دهند، موتورهای رشد را تشکیل می‌دهد. در این مقاله، عوامل مهم در توسعه و برخی تعاملات مهم آنها که موتورهای رشد و توسعه را تشکیل می‌دهند، معرفی شدند. با شناخت موتورهای رشد، مدیران شهری و منطقه‌ای باید وجه همت خود را اتخاذ تدابیر و سیاست‌هایی بنمایند که موتورهای رشد و توسعه کشور را تقویت کرد. برخی سیاست‌هایی که موتورهای رشد را تقویت میکند و مورد بحث قرار گرفت به شرح ذیل است:
5-1 تقویت تعامل فرهنگ و توسعه
(حلقه علت و معلولی شماره یک) از طریق اقداماتی نظیر:
- قدرشناسی و تشویق افراد فعال در توسعه در حوزه‌های مختلف صنعتی، کشاورزی، فرهنگی، اجتماعی و سرمایه‌گذاری در مراسمی سالانه که به این منظور تشکیل می‌شود.
- نمایش فیلم‌ها و نمایش‌نامه‌هایی که عناصر مهم فرهنگی مناطق موفق در امر موسسه را در سایر نقاط کشور یا جهان نشان می‌دهند.
- برگزاری سخنرانی‌های مفید توسط افراد نخبه از منطقه یا کشوردر زمینه فرهنگ توسعه‌گرا و اثرات آن در بهبود وضعیت کشور
5-2 تقویت تعامل توسعه و سرمایه‌های انسانی منطقه (حلقه علت و معلولی شماره 2) از طریق اقدامات و سیاست‌هایی نظیر:
- ارزش‌گذاری به سرمایه‌های انسانی توسط مسوولان با برگزاری جلسه همفکری و هم‌اندیشی با آنان و ملحوظ کردن نظرات آنان در تصمیمات
- حمایت اداری و مالی از فعالیت‌های سرمایه‌های انسانی
- اولویت‌دادن به فراهم‌سازی امکانات فرهنگی و رفاهی که مورد نیاز و توجه سرمایه‌های انسانی است.
- ایجاد یا تقویت موسسات آموزشی کیفی برای فراهم‌آوردن امکان آموزش‌های کیفی، از جمله سرمایه‌های انسانی نخبه که اهمیت ویژه‌ای می‌دهند.
- فراهم‌آوری امکان تعامل سرمایه‌های انسانی در حوزه‌های مورد علاقه ایشان با یکدیگر و رشد و توسعه بیشتر آنان از طریق تعاملات.
5-3 تقویت تعامل توسعه و سرمایه
تقویت تعامل توسعه و سرمایه می‌تواند از طریق اقداماتی نظیر:
- بررسی و ارائه و اعلام امکانات سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران
- همکاری اداری در جهت تسهیل و تسریع انجام امور اداری سرمایه‌گذاران
- معرفی و تشویق سرمایه‌گذاران موفق و معرفی آثار مثبت سرمایه‌گذاری آنان و قدردانی از آنها
- افزایش تسهیلات بانکی برای سرمایه‌گذاری‌های مفید و مولد.
5-4 تقویت تعامل توسعه با زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات
- اولویت دادن به تامین زیرساختهای انرژی، حمل‌و‌نقل و ارتباطات برای واحدهای تولیدی صنعتی و کشاورزی
- بررسی و شناخت آیین‌نامه‌ها و مقرراتی که موجب کندی کار و مشکلات بر سر راه سرمایه‌گذاری می‌شود با نظرخواهی از سرمایه‌گذاران و همفکری و هم‌اندیشی برای رفع موافع و تسهیل مقررات
- بحث در مورد موانع و مشکلات آیین‌نامه‌ها و مقررات مربوط به سرمایه‌گذاری به‌طور ادواری (فصلی یا ماهانه) و همفکری برای رفع موانع یا اخذ مجوزهای تسهیل‌کننده از مراجع بالاتر .
- کمک به تهیه گزارش‌های خبری از فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی و پخش آن از صدا و سیما به‌منظور معرفی فعالیت‌های منطقه و نیز تشویق فعالان مربوطه
- برقراری جلسات سخنرانی و گفت‌وگو برای مدیران سازمان‌های دولتی و نخبگان و فعالان اقتصادی در مورد ذهنیت توسعه‌گرا و تقویت آن در میان مسوولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی
5-5 تقویت جذابیت کشور
جذابیت را می‌توان با اقدامات و سیاست‌هایی نظیر سیاست‌های ذیل افزایش داد تا حلقه‌های علت و معلولی شماره 6 و 7 تقویت شوند. این فعالیت‌ها با تشکیل مجموعه‌های غیردولتی و به همت خود افراد متخصص و فعال در هر حوزه می‌تواند انجام شود.
- برگزاری گردهمایی‌های فرهنگی با مشارکت نخبگان
- برگزاری مسابقات علمی
- برگزاری مسابقات ورزشی
- حمایت از تشکیل انجمن‌های فرهنگی و علمی در زمینه‌های مختلف
- حمایت از تشکیل انجمن‌های اقتصادی نظیر انجمن کشاورزان، صنعتکاران، مدیران واحدهای صنعتی، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن شهرستان، جامعه مهندسین، کانون معلمان
6- پیشنهادهایی برای تحقیق
آنچه در قسمت‌های قبل مطرح شد براساس برداشت اولیه از وضعیت کشور بود. برای درک عمیق‌تر شرایط و راهکارهای تقویت موتورهای رشد در آن نیاز به تحقیقات میدانی و نظری است. دانشگاه‌های موجود درکشور یا دانشجویان و استادان شاغل در خارج از کشور با حمایت و تشویق مسوولان می‌توانند موضوعات تحقیقی خود را در زمینه شناخت بیشتر موتورهای رشد و چگونگی تقویت آنها انتخاب کنند. در این قسمت به‌عنوان نمونه چند موضوع پژوهشی پیشنهاد می‌شود. این پیشنهادها به‌عنوان نمونه ذکر شده و خود محققان و کارشناسان می‌توانند موضوعات دیگری را طرح و به این لیست اضافه کنند.
- بررسی تعداد و نوع تخصص و علایق متخصصان، کارآفرینان، مدیران، نیروهای ماهر، فرهنگیان، دانشگاهیان، ادیبان، محققان و کلیه نیروهای موثر در توسعه کشور با علایق آنها. این امر موجب ایجاد بانک اطلاعاتی از نوع سرمایه‌های انسانی موجود و پتانسیل‌های کشور برای فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
می‌شود.
- تحقیق و شناخت مشکلات موجود در راه تولید صنعتی و فعالیت‌های کشاورزی و دامداری و دسته‌بندی آنها بر حسب مشکلات زیربنایی، مقرراتی، اعتباری و غیره و راه‌حل‌های احتمالی.
- بررسی استعدادهای صنعتی و کشاورزی منطقه و تهیه طرح‌های اولیه سرمایه‌گذاری برای ارائه به علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری.
- بررسی و شناخت عناصر فرهنگی مانع توسعه و عناصر فرهنگی مشوق توسعه در منطقه و راهکارهای تضعیف عناصر مانع توسعه و تقویت عناصر مشوق توسعه.
- بررسی و شناخت عوامل تقویت‌کننده و تضعیف‌کننده جاذبه از نظر سرمایه‌های انسانی و راهکارهای تقویت جاذبه‌ها و تضعیف دافعه در چارچوب امکانات شهرستان.
- بررسی مسائل و مشکلات دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و راه‌های کاهش نارسایی‌ها.
متاسفانه بسیاری از تحلیل‌های ارائه‌شده درخصوص مسائل توسعه، فاقد این نگرش سیستماتیک بوده و گاه در ملغمه‌ای از عوامل علت و معلولی قادر به ارائه طریق به سیاست‌گذاران نیستند. این مقاله ضمن ارائه مفهومی اجمالی از توسعه، عوامل عمده موثر بر توسعه را در پنج بخش فرهنگ، سرمایه انسانی، زیرساختهای فیزیکی، سرمایه و قوانین و مقررات معرفی میکند. ارتباط متقابل توسعه با عوامل تعیین‌کننده و همچنین ارتباط متقابل بین عوامل به شکل حلقه‌های علت و معلولی مثبت که موتور رشد خوانده می‌شوند، تشریح شده و سپس با توجه به کارکرد هر یک از حلقه‌های مذکور، سیاست‌های مناسب برای تقویت موتورهای رشد و تسریع توسعه در کشور ارائه می‌شوند.
1- مقدمه
توسعه پدیده‌ای چند بعدی است. توسعه منجر به ارتقای سطح زندگی انسان‌ها در ابعاد مادی، فرهنگی و اجتماعی می‌شود. در زمینه مادی، توسعه موجب ارتقای جنبه‌های مختلف زندگی نظیر افزایش درآمد سرانه، ایجاد رفاه مادی بیشتر، ایجاد اشتغال برای متقاضیان کار، ارتقای میزان سلامت افراد و افزایش متوسط طول عمر آنها، افزایش امکانات درمانی و آموزشی می‌شود. در زمینه فرهنگی، توسعه به ارتقای جنبه‌های فرهنگی زندگی افراد همچون ارتقای سطح فکر و درک آنها از دنیای پیرامون و جهان امروز، ارتقای سلامت روح‌و‌روان افراد، افزایش میزان مطالعه و کسب دانش از جهان اطراف، آگاهی از حقوق خود و دیگران و احترام به حقوق دیگران می‌شود. در زمینه اجتماعی نیز توسعه با افزایش مشارکت سازنده افراد در امور سیاسی و اجتماعی جامعه خود، به ایجاد نظم و قوانین اجتماعی و بالاخره تقویت بنیان‌های زندگی جمعی به‌منظور پیشرفت کل جامعه می‌شود.
توسعه فرآیندی است بی‌انتها و در تمام ابعادش تا بی‌نهایت امتداد دارد. توسعه باعث پیشرفت و تعالی انسان‌ها و جوامع انسانی شده؛ بنابراین همواره مورد توجه انسان کمال‌طلب و جوامع انسانی بوده است.
همه انسان‌ها در تکاپوی توسعه هستند. نظام‌های اجتماعی و سیاسی برقرار می‌شوند تا برای جامعه خود توسعه به ارمغان آورند. توسعه در سطوح مختلف و با آهنگ‌های متفاوت از سطح جامعه جهانی تا کشورها، مناطق و استان‌ها، شهرستان‌ها یا حتی محلات یک شهرستان در جریان است. هر یک از سطوح می‌تواند کانون توجه بررسی و تحلیل توسعه باشد. در این مقاله کانون توجه، توسعه کشور است. به‌این‌منظور در قسمت بعد عوامل مهم موثر بر توسعه در چند دسته کلی معرفی می‌شوند و سپس تاثیر متقابل این عوامل بر هم و بر فرآیند توسعه کشور تشریح
می‌شود.
در ارائه عوامل موثر بر توسعه و تاثیر آنها بر یکدیگر وضعیت کلی کشور از نظر هر یک از عوامل به‌طور کیفی تحلیل می‌شود و راهبردهایی کلی به‌منظور تسریع در فرآیند توسعه ارائه می‌شود.
2- عوامل موثر بر توسعه
عوامل موثر بر توسعه را در چند دسته کلی ذیل می‌توان تقسیم کرد. ترتیب معرفی این عوامل به معنای ترتیب اهمیت آنها نمی‌باشد؛ بلکه تا حدودی به ترتیب توجهی است که در جامعه امروز ما به آنها می‌شود.
2-1- زیرساختهای فیزیکی
زیرساختهای فیزیکی عواملی هستند که انجام فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی را تسهیل می‌کنند. شبکه‌ها راه‌ها و راه‌آهن، مخابرات، برق و گاز از جمله زیرساختهای فیزیکی هستند. وجود زیرساخت‌ها برای فعالیت‌های تولیدی و خدماتی ضروری‌اند. انجام فعالیت‌های اقتصادی مستلزم حمل‌و‌نقل کالا و ایجاد ارتباط و دسترسی به انرژی است. بدون زیرساختهای فیزیکی، حمل‌و‌نقل، ارتباطات و انرژی انجام فعالیت‌های تولیدی مشکل و در برخی موارد غیر‌ممکن
می‌شود.
زیرساختهای فیزیکی در کشور با سرمایه‌گذاری‌های دولت‌ها طی سه دهه گذشته، رشد قابل‌توجهی پیدا کرده است. شبکه برق‌رسانی و گازرسانی و اتصالات شبکه‌های شهری به شبکه‌های سراسری کشور، دسترسی به انرژی را بسیار بهبود بخشیده است.
2-2- سرمایه
منظور از سرمایه‌های موجود در یک کشور در این مقاله امکانات تولیدی نظیر: کارخانه‌ها، بیمارستان‌ها، موسسات آموزشی، امکانات و ماشین‌آلات کشاورزی و دامداری و منابع نقدی است. سرمایه‌های موجود در یک منطقه، ظرفیت تولید و امکان اشتغال در آن منطقه را مشخص میکند. برای توسعه یک منطقه از نظر میزان تولید اقتصادی، درآمد سرانه ساکنان منطقه و سطح اشتغال، باید سرمایه‌های موجود در منطقه را افزایش داد. البته دولت در ارائه خدمات عمومی بهداشت و درمان و آموزش سرمایه‌گذاری میکند، ولی سرمایه‌های منطقه عمدتا با سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی افزایش می‌یابد. سرعت توسعه یک منطقه از نظر تولید سرانه، به قابلیت منطقه در جذب سرمایه و سرمایه‌گذاران بستگی دارد.
2-3- قوانین و مقررات
از جمله عوامل مهمی که بر توسعه اثر می‌گذارد، قوانین و مقرراتی است که بر فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه‌ای اعمال می‌شود. قوانین و مقررات می‌تواند دست‌وپاگیر باشد، مانع فعالیت‌های تولید شود، وقت و انرژی سرمایه‌گذاران را تلف کند یا برعکس این‌گونه فعالیت‌ها را تسریع کند. چگونگی تاثیر قوانین و مقررات بر فعالیت‌های اقتصادی تابع دو عامل است: عامل اول ماهیت قوانین و مقررات است که تا چه حد در جهت توسعه و تسهیل آن تنظیم شده‌اند یا بدون توجه به نیازها و ضرورت‌های توسعه به نوعی تدوین گشته‌اند که در راه توسعه مانع ایجاد می‌کنند.
عامل دوم تفسیر قوانین و مقررات و روحیه و ذهنیت افرادی است که آنها را اعمال می‌کنند. چنانچه کارکنان و مدیران دولتی که اعمال‌کنندگان قوانین و مقررات هستند ذهنیتی توسعه‌گرا داشته باشند و در جهت حمایت از توسعه فکر کنند و اقدام کنند، در آن صورت قادرند برای توسعه منطقه، فعالان امور توسعه را راهنمایی
کنند.
مراجعان که به نهادهای مختلف اداری و اقتصادی نظیر بانک‌ها، اداره دارایی، کار، سازمان تامین اجتماعی، اداره صنایع و... مراجعه می‌کنند، به خوبی به تفاوت شیوه برخورد کارکنان سازمان‌های مزبور و اثر آن بر سرعت انجام کارهایشان آشنا هستند. در یک فضای قانونی و مقرراتی مشابه، چنانچه کارکنان سازمان‌ها با دید کمک به توسعه و راهگشایی برخورد کنند، کارها سریع‌تر به نتیجه می‌رسد. اگر کارکنان مزبور، دیدی منفی، غیرمسوولانه یا بی‌تفاوت نسبت به انجام امور داشته باشند، مراجعان سرگردان و معطل شده و انرژی و اشتیاق آنان برای فعالیت تضعیف
می‌شود.
به‌منظور تسریع در توسعه کشور، هم باید قوانین و مقررات اصلاح شود، هم باید ذهنیت مدیران و کارکنان سازمان‌ها و نهادها توسعه‌گرا و مثبت باشند. شاید تغییر و اصلاح قوانین و مقررات در اختیار مسوولان منطقه نباشد؛ ولی ایجاد روحیه مثبت و کارگشا می‌تواند در حوزه مدیران باشد. به همین دلیل لازم است در جلسات مدیریت کلان کشور، چگونگی راهگشایی و کمک سازمان‌ها و نهادها به امر توسعه مورد بررسی قرار گیرد.
2-4- سرمایه انسانی
سرمایه انسانی یک کشور افراد تحصیلکرده، ماهر و کاردان آن کشور هستند. سرمایه انسانی فعال، بانشاط و باانگیزه کلیدی‌ترین عامل توسعه یک کشور است. اگر در کشوری امکانات زیرساختی و سرمایه‌های فراوان و قوانین و مقررات توسعه‌گرایی وجود داشته باشد، ولی سرمایه انسانی وجود نداشته باشد، توسعه‌ای در کشور اتفاق نخواهد افتاد. برعکس اگر کشوری تهی از امکانات زیرساختی و سرمایه و قوانین توسعه‌گرا باشد؛ ولی سرمایه انسانی بالایی داشته باشد، وجود افراد کاردان، با دانش، با مهارت و با انگیزه موجب ایجاد سایر عوامل توسعه خواهد شد.
در دنیای امروز که توسعه بر پایه پیشرفت دانش و تکنولوژی است، سرمایه انسانی کلیدی‌ترین عامل در توسعه اقتصادهای دانش‌محور است. ایران برای توسعه باید هم افراد فرهیخته، ماهر و کاردان خود را قدر بداند و هم در توسعه و تربیت نیروهای بیشتر، سرمایه‌گذاری کند. بدترین ضربه‌ای که می‌توان به پیشرفت کشور زد، رنجاندن و گریزان کردن نیروهای کارآمد و سرمایه‌های انسانی آن منطقه است.
امروزه فرار مغزها در کشورهای مختلف به‌عنوان عامل عقب‌ماندگی کشور مطرح است. کشورهای توسعه‌گرا که با فرار مغزها مواجهند، در تلاشند تا زمینه‌های جذب نیروهای مستعد خارج شده را فراهم سازند.
2-5- فرهنگ
عامل موثر دیگر در توسعه فرهنگ است. فرهنگ مجموعه‌ای از اعتقادات، عادات، رسوم، نرم‌های رفتاری و ارزش‌های حاکم در جامعه است. فرهنگ مناطق و شهرهای مختلف متفاوت است. در یک فرهنگ، مردم قدرشناس مدیران و افرادی هستند که برای آنها کارهای خوب انجام می‌دهند. در فرهنگ دیگر، مدیران و کارگزاران موفق مورد حسد یا تخریب قرار می‌گیرند. در یک فرهنگ افراد و کارآفرینان موفق سربلند و مفتخرند و مردم با دیده احترام به آنها نگاه می‌کنند. در فرهنگ دیگر ممکن است افراد موفق و کارآفرین مورد سوءظن قرار گرفته یا به آنها تهمت‌های مختلف زده شود. در یک فرهنگ ثروتمند شدن یک فرد مورد حسد قرار می‌گیرد و در فرهنگ دیگر الگو است. یک فرهنگ مشوق توسعه و رشد و فرهنگ دیگر مانع آن است.
فرهنگ یک کشور در جهت سازگاری با توسعه و تسهیل آن باید تغییر کند. باید قدردانی از مدیران، کارآفرینان، سرمایه‌گذاران، فرهیختگان، دبیران و آموزگاران زبده و همه کسانی که به نوعی در راه توسعه کشور قدم برمی‌دارند ارج نهاده شود. باید افراد موفق به مردم معرفی شده و تشویق شوند و برای دیگران الگو قرار گیرند. باید عناصری از فرهنگ که به توسعه مربوط می‌شود شناسایی شده و آن عناصر در جهت سازگاری با توسعه تقویت شوند.
3- حلقه‌های علت و معلولی به‌عنوان سرخورها و موانع توسعه
عوامل توسعه با یکدیگر و نیز با توسعه در تعاملند. تعامل و تاثیر متقابل عوامل توسعه بر هم و نیز بر توسعه، حلقه‌های علت و معلولی به‌وجود می‌آورد که قادر است موجبات تسریع یا کند شدن توسعه را فراهم کند. در این بخش قبل از توضیح حلقه‌های علت و معلولی مزبور، نخست توضیحات کلی درخصوص حلقه‌های علت و معلولی ارائه می‌شود.
3-1- علت و معلولی
حلقه‌های علت و معلولی شامل یک دور بسته از روابط علت و معلولی است. در یک رابطه علت و معلولی علت و معلول آن یک خط فلش دار به هم وصل می‌شوند. به‌عنوان مثال اگر الف علت ب باشد، رابطه علت و معلولی الف با ب توسط خط فلش داری که الف را به ب متصل میکند، نشان داده می‌شود،
در رابطه علت و معلولی، الف را علت ب گویند وقتی همه عوامل دیگر ثابت است، وجود الف یا تغییر در الف موجب وجود «ب» یا تغییر در «ب» می‌شود. به‌عنوان مثال در اقتصاد بین موجودی حساب پس‌انداز و سود بانکی رابطه علت و معلولی وجود دارد كه به صورت شکل 2 نشان داده می‌شود. وجود موجودی در حساب پس‌انداز یا تغییر در آن موجب وجود سود یا تغییر در مقدار آن می‌شود.
وقتی همه عوامل دیگر ثابت است اگر تغییر در «علت» موجب تغییر هم جهت در «معلول» شود، رابطه علت و معلولی را مثبت می‌گویند و با یک علامت «+» در روی فلش نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال، چون افزایش موجودی پس‌انداز موجب افزایش سود حساب پس‌انداز می‌شود، رابطه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب یک رابطه مثبت است که با یک علامت مثبت در روی خط فلش‌دار در شکل 2 نشان داده شده است.
رابطه علت و معلولی می‌تواند، یک رابطه منفی باشد. اگر وقتی همه عوامل دیگر ثابت است، تغییر در علت موجب تغییر درمعلول در جهت عکس شود، در آن صورت رابطه علت و معلولی منفی است و با یک علامت «-» در روی خط فلش دار نشان داده می‌شود. به‌عنوان مثال رابطه بین قیمت یک کالا و تقاضا برای آن کالا یک رابطه علت و معلولی منفی است و به شکل زیر نشان داده می‌شود. چنانچه قیمت میوه افزایش یابد، تقاضا برای میوه در جهت عکس تغییر میکند و کاهش می‌یابد.
حلقه علت و معلولی یک دور بسته از روابط علت و معلولی است. به‌عنوان مثال در شکل 3 دو حلقه علت و معلولی نشان داده شده است:
الف– حلقه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب
ب- حلقه علت و معلولی بین قیمت و تقاضا
در حلقه علت و معلولی بین موجوی حساب پس‌انداز و سود حساب، همان‌گونه که موجودی حساب علت وجود سود است، سود حساب نیز باعث افزایش موجودی می‌شود. هر چه مقدار سود بیشتر شود، موجودی حساب هم بیشتر شده؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین سود حساب و موجودی نیز یک رابطه علت و معلولی مثبت است. مجموعه دو رابطه علت و معلولی بین موجودی حساب و سود حساب از یک طرف و سود حساب و موجودی حساب از طرف دیگر، یک حلقه علت و معلولی می‌سازد. در شکل 3 حلقه علت و معلولی دیگری بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه نشان داده شده است.
هرگاه قیمت میوه افزایش می‌یابد، وقتی همه عوامل دیگر نظیر درآمد مردم ثابت باشد، تقاضا برای میوه کاهش می‌یابد؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه یک رابطه علت و معلولی منفی است. از طرف دیگر چنانچه تقاضا برای میوه افزایش یابد، قیمت میوه هم افزایش می‌یابد؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین تقاضا و قیمت میوه مثبت است. دو رابطه علت و معلولی مزبور یک حلقه علت و معلولی را بین قیمت میوه و تقاضا برای میوه به‌وجود می‌آورد.
3-2- حلقه‌های علت و معلولی مثبت
حلقه‌های علت و معلولی مثبت، حلقه‌هایی هستند که اگر یکی از عوامل آن حلقه در یک جهت حرکت کند، حلقه علت و معلولی حرکت در آن جهت را تقویت میکند. به‌عنوان مثال حلقه علت و معلولی بین موجودی حساب پس‌انداز و سود حساب که در شکل 3 نشان داده شده است، یک حلقه مثبت است. چنانچه موجودی حساب افزایش یابد، سود حساب بیشتر شده و موجب افزایش بیشتر موجودی می‌شود. حلقه‌های علت و معلولی مثبت را با یک علامت + در داخل حلقه نشان می‌دهند. مثال دیگر از روابط علت و معلولی، نسبت حلقه علت و معلولی بین فقر و تحصیل است که در شکل 4 نشان داده شده است. افزایش فقر، با فرض ثبات سایر عوامل، موجب کاهش سطح تحصیل می‌شود؛ بنابراین یک رابطه علت و معلولی منفی بین آن دو وجود دارد. از طرف دیگر افزایش تحصیل موجب کاهش فقر می‌شود؛ بنابراین رابطه علت و معلولی بین تحصیل و فقر هم یک رابطه منفی است.
زمانی‌که حلقه علت و معلولی فقر و تحصیل را که با دو رابطه مزبور به‌وجود می‌آید در نظر بگیریم، حلقه مزبور افزایش سطح تحصیل را تشدید میکند؛ بنابراین حلقه علت و معلولی بین فقر و تحصیل یک حلقه مثبت است. در یک حلقه علت و معلولی مثبت تعداد روابط علت و معلولی منفی زوج است (6، 4، 2، 0). حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که موجب افزایش تغییرات یک عامل در جهت تغییر اولیه آن می‌شود می‌توان موتورهای رشدبا افزایش مستمر و روبه افزایش نامید. برای درک سازوکارهای توسعه، باید حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که موتورهای رشد و توسعه را تشکیل می‌دهند، شناسایی و تقویت کرد. البته حلقه‌های علت و معلولی مثبت اگر در جهت نزول یک عامل به کار افتند تبدیل به دایره‌های شومی می‌شوند که جامعه را به قهقرا می‌برند. به‌عنوان مثال در حلقه مثبت نشان داده شده در شکل 4، اگر فقر افزایش یابد، تحصیل در جامعه کاهش می‌یابد. کاهش و افت تحصیل موجب افزایش فقر می‌شود. مجددا فقر بیشتر تحصیل کمتر را ایجاد کرده و این تعامل را که موجب افزایش فزاینده فقر و تحصیل می‌شود، دایره شوم می‌نامند. دوایر شوم که جوامع را در مرحله توسعه نیافته نگه داشته و موجب انهدام آنها می‌شوند، حلقه‌های علت و معلولی مثبتی‌اند که در جهت حرکت به قهقرا شكل گرفته‌اند؛ بنابراین باید حلقه‌های مثبت علت و معلولی را که در توسعه شهر فعالند شناسایی کرد و آنها را به‌عنوان موتورهای رشد در جهت رشد و تعالی به حرکت انداخت. شناسایی موتورهای رشد منطقه و چگونگی راه‌اندازی آنها در جهت رشد و توسعه موضوع بحث قسمت 4 خواهد بود.
3-3- حلقه‌های علت و معلولی منفی
حلقه‌های علت و معلولی منفی، حلقه‌هایی هستند که اگر یکی از عوامل موجود در آن در یک جهت حرکت کند، دایره با حرکت در آن جهت مخالفت میکند. به‌عنوان مثال دایره علت و معلولی بین قیمت میوه و تقاضا برای آنکه در شکل 3 نشان داده شده، یک حلقه علت و معلولی منفی است. چنانچه قیمت میوه افزایش یابد، تقاضا برای آن کم می‌شود. با کاهش تقاضا، قیمت میوه پایین می‌آید و بنابراین حلقه علت و معلولی با افزایش قیمت میوه مخالفت میکند. حلقه‌های علت و معلولی منفی را با یک علامت – در داخل آن نشان می‌دهند.
مثال دیگری از دایره‌های منفی، دایره علت و معلولی بین مهاجرت، جمعیت و قیمت مسکن است که در شکل 5 نشان داده شده‌است. مهاجرت به یک شهر جمعیت شهر را افزایش می‌دهد. افزایش جمعیت شهر، وقتی سایر عوامل نظیر تعداد واحدهای مسکونی ثابت باشد، قیمت مسکن را افزایش می‌دهد. افزایش قیمت مسکن در شهر موجب کاهش مهاجرت می‌شود؛ بنابراین حلقه علت و معلولی با افزایش اولیه مهاجرت مخالفت میکند.
در حلقه‌های علت و معلولی منفی، تعداد روابط علت و معلولی منفی فرد (1، 3، 5، ....) است. حلقه‌های علت و معلولی منفی را حلقه‌های هدف جو نیز می‌نامند. حلقه‌های مزبور در جهت مخالف با رشد یا تغییر در یک جهت عمل کرده و تلاش می‌کنند تا وضعیت را در حالت تعادل، در وضعیت موجود یا وضعیتی که هدف حلقه را تشکیل می‌دهد، نگه دارد.
4- حلقه‌های تعامل عوامل توسعه با یکدیگر و موتورهای توسعه شهری
عوامل توسعه که در بخش 2 توضیح داده شدند با یکدیگر و نیز با خود توسعه‌یافتگی در تعامل هستند. تعامل و تاثیر متقابل عوامل توسعه بر هم و نیز بر توسعه، حلقه‌های علت و معلولی را ایجاد می‌کنند که می‌توانند موجبات تسریع یا کندشدن توسعه را ایجاد کنند. در این قسمت برخی حلقه‌های مثبت علت و معلولی که می‌توانند موتورهای رشد و توسعه شهری شوند، ارائه و سیاست‌های لازم برای به کار افتادن این مکانیزم‌ها بیان می‌شوند.
4-1- اثرات متقابل فرهنگ و توسعه
در شکل 6 اثرات متقابل فرهنگ و توسعه به صورت حلقه علت و معلولی مثبت نشان داده شده است و حلقه یک نامیده شده است. یک فرهنگ توسعه‌گرا مناسب و سازگار با توسعه می‌تواند، توسعه را تسریع کند. فرهنگی که در آن کارآفرینان، معلمان، دانشمندان، سرمایه‌گذاران، مدیران کارآمد و لایق، تلاش و کوشش در امر تحصیل یا معاش و نیروهای تلاشگر و پرکار مورد احترام و حمایت هستند، موجبات تشویق توسعه را فراهم میکند. فرهنگی که در آن تنبلی و کم‌کاری، انجام کار ناقص و غیرمسوولانه قبیح و ناپسند باشد، توسعه را تشویق میکند.
فرهنگی که در آن افراد موفق و مدیران موثر و لایق مورد حسد قرار می‌گیرند و در کار آنها کارشکنی می‌شود، توسعه را کند و متوقف میکند؛ بنابراین یک فرهنگ توسعه‌گرا موجبات تسریع و تقویت توسعه را فراهم میکند، برعکس یک فرهنگ ضدتوسعه موجبات تضعیف یا توقف توسعه را فراهم میکند؛ بنابراین فلشی که فرهنگ توسعه‌گرا را به توسعه متصل میکند با علامت مثبت علامت‌گذاری می‌شود. علامت مثبت نشان آن است که فرهنگ توسعه‌گرا موجب تسریع توسعه می‌شود.
از طرف دیگر زمانی که توسعه اتفاق می‌افتد، جمعیت به رشد فکری، مادی و معنوی دست می‌یابد. با رشد فکری مردم، ضرورت و خواص فرهنگ توسعه‌گرا بیشتر درک شده و ضرورت فرهنگ توسعه‌گرا به ارتقای فرهنگ کمک میکند. به علاوه با توسعه یک جامعه، امکانات مادی آن افزایش یافته و تولیدات فرهنگی نظیر کتاب، روزنامه، مجله، فیلم، نمایشنامه، شعر، داستان و... افزایش می‌یابد. همچنین با توسعه جامعه و رشد درآمد سرانه، همه این عوامل و دستاوردهای فرهنگی افزایش می‌یابد. همه این عوامل خود زمینه‌ساز توسعه بیشتر فرهنگی می‌شود. به همین دلیل فلشی که توسعه را به فرهنگ متصل میکند با علامت مثبت نشانه‌گذاری می‌شود تا نشان دهد، توسعه بر فرهنگ تاثیر مثبت می‌گذارد. اثرات متقابل توسعه و فرهنگ که در شکل 7 نشان داده شده، یک حلقه علت و معلولی مثبت را نشان می‌دهد. این حلقه علت و معلولی مثبت نظیر هر حلقه مثبت دیگری می‌تواند به موتور رشد جامعه یا یک دایره شوم که توسعه را زمینگیر میکند، تبدیل شود. حلقه مزبوردر صورتی یک موتور رشد است که فرهنگ جامعه رشد یابد. رشد فرهنگی جامعه موجب تسریع توسعه جامعه شده و توسعه جامعه، رشد بیشتر فرهنگی را باعث می‌شود. ولی اگر فرهنگ جامعه رشدنکرده یا تنزل پیدا کند. درآن صورت تنزل فرهنگ جامعه موجب پس‌رفت یا عدم توسعه شده و موجبات کاهش سطح توسعه‌یافتگی جامعه را فراهم میکند. برای جلوگیری از تبدیل دایره علت و معلولی مزبور به یک دایره شوم باید بر ارتقای فرهنگی کشور به سمت فرهنگ سازگار و حامی توسعه اقدام کرد. مسوولان یک کشور باید عناصر فرهنگ توسعه‌گرا را در کشور تقویت کرده، مراسم تشکر و قدردانی از فعالان عرصه توسعه برگزار کرده، لوح‌ها و جوایزی به افراد موثر اهدا کرده یا قادرند فعالیت‌های فرهنگی سازگار با توسعه را پشتیبانی، حمایت و تقویت کنند.
4-2- اثرات متقابل سرمایه انسانی و توسعه
در شکل 7 اثرات متقابل سرمایه انسانی به‌صورت یک حلقه علت و معلولی نشان داده شده که حلقه 2 نامیده می‌شود. دراین حلقه همچنان‌که افزایش سرمایه انسانی موجب تسریع توسعه می‌شود (علامت مثبت فلش)، توسعه جامعه نیز موجب ارتقای سرمایه‌های انسانی می‌شود. اثرات افزایش سرمایه انسانی بر توسعه قبلا بحث شد. در مورد اثر توسعه بر رشد منابع انسانی، توسعه یک کشور موجب افزایش جذابیت آن کشور به واسطه محل زندگی می‌شود. جذابیت‌های یک کشور توسعه یافته سرمایه‌های انسانی را به دو صورت به خود جذب میکند. اول، توسعه و ارتقای جذابیت موجب می‌شود سرمایه‌های انسانی موجود در کشور از آن مهاجرت نکنند. دوم، توسعه و افزایش جذابیت آن موجبات جلب سرمایه‌های انسانی مناطق دیگر را فراهم میکند. به علاوه توسعه امکان مادی به‌منظور سرمایه‌گذاری در آموزش و پرورش و موسسات آموزشی را بیشتر و موجب افزایش امکانات تحصیلی به‌منظور ارتقای سرمایه‌های انسانی می‌شود. افزایش سرمایه‌های انسانی نیز موجب توسعه بیشتر کشور می‌شود. در واقع رابطه علت و معلولی شماره 2 اگر درجهت درستی به کار افتد، موتور رشد و توسعه خواهد بود. برای به‌کار افتادن این حلقه در جهت درست باید مراقبت کرد که سرمایه‌های انسانی موجود حمایت شوند، زمینه کمک آنها به توسعه فراهم شود و محیط برای خود و سرمایه‌های انسانی خارج از کشور جذاب شود.
مراقبت و حمایت از سرمایه‌های انسانی موجود با اقداماتی از قبیل عملی فراهم آوردن زمینه‌های رشد، زمینه‌سازی برای تعامل فرهنگی و حرفه‌ای با یکدیگر، حمایت اداری و مالی از فعالیت‌هاو افزایش فعالیت‌های فرهنگی امکان‌پذیر است. یکی از زمینه‌های مهم برای نگهداری سرمایه‌های انسانی، توسعه و تقویت آموزش و پرورش و فراهم‌سازی زمینه آموزش با کیفیت خوب برای کودکان است. یکی از عوامل مهاجرت نیروهای متخصص و کارآمد، دستیابی به امکانات آموزشی بهتر برای فرزندان است. تاکید بر تقویت و توسعه آموزش و پرورش که خود یکی از ابعاد مهم توسعه است موجب جذب و ماندگاری سرمایه‌های انسانی خواهد بود.
در سطح جهانی، برخی کشورهای توسعه یافته، با جذب مغزهای برتر از جوامع دیگر، توسعه را تسریع و با توسعه بیشتر مغزهای بیشتری را جذب می‌کنند.
4-3- اثرات متقابل توسعه و سرمایه
شکل 8 اثرات متقابل توسعه و سرمایه را به‌صورت یک حلقه علت و معلولی نشان می‌دهد که آن را حلقه 3 می‌نامیم. یکی از ابعاد توسعه رشد تولید و درآمد منطقه است. توسعه بیشتر موجب افزایش درآمد و درآمد بیشتر موجب سرمایه‌گذاری بیشتر می‌شود؛ بنابراین با توسعه سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد (فلش مثبت از توسعه به سرمایه‌گذاری) و با افزایش سرمایه‌گذاری سرمایه‌های منطقه افزایش یافته و موجب توسعه بیشتری می‌شود. حلقه شماره 3 نیز می‌تواند یکی از موتورهای رشد منطقه باشد. برای تقویت حلقه شماره 3 و تسریع توسعه منطقه باید زمینه‌هایی فراهم شود تا درآمد حاصل از توسعه منطقه در خود منطقه سرمایه‌گذاری شوند. به این منظور باید سرمایه‌گذاری تشویق و حمایت شود. با تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری در کشور، نه تنها منابع سرمایه‌ای حاصل از رشد در منطقه سرمایه‌گذاری می‌شود، بلکه سرمایه‌های خارج از کشور نیز جذب شده و رشد را تسریع میکند.
4-4- اثرات متقابل توسعه با زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات
توسعه با دو عامل زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات نیز تعامل دارد. در شکل 9 دایره یا حلقه علت و معلولی 4 تعامل توسعه با زیرساخت‌ها را نشان می‌دهد. در دایره علت و معلولی 4، با توسعه بیشتر، نیاز به زیرساخت‌ها افزایش می‌یابد. نیاز به زیرساختهای بیشتر نظیر نیاز به راه، شبکه گاز، شبکه برق بیشتر، موجبات افزایش بیشتر سرمایه‌گذاری دولت را فراهم میکند. افزایش سرمایه‌گذاری دولت، زیرساخت‌ها را تقویت کرده که خود موجب تقویت توسعه می‌شود.
دایره علت و معلولی، در شکل 10، تعامل بین توسعه و قوانین و مقررات را نشان می‌دهد. همان‌طور که قبلا بحث شد توسعه موجب افزایش سرمایه انسانی می‌شود. سرمایه انسانی توسعه یافته‌تر با اتکا به کیفیت خود بر ذهنیت مسوولان اثر می‌گذارد و ذهنیت توسعه‌گرای آنان را ارتقا می‌بخشد. بهبود ذهنیت مسوولان موجب اعمال بهتر قوانین در جهت توسعه شده و باعث حضور سرمایه‌های انسانی کارآمد و متخصص و تعامل آنها با مدیران و مسوولان به‌منظور ارتقای نگرش مسوولان نسبت به فعالیت‌های توسعه‌گرا و نیروهای فعال در آن صحنه خواهد شد. بهبود نگرش و ذهنیت مسوولان نسبت به توسعه موجب اعمال بهتر قوانین شده که خود تسهیل‌کننده توسعه بیشتر خواهد شد. برای راه‌اندازی دایره علت و معلولی در جهت رشد و توسعه، می‌توان با برگزاری جلسات همفکری و گفت‌وگو بین مسوولان و برگزاری سمینارهای توسعه، ذهنیت و نگرش جمعی آنها را در مورد توسعه ارتقا بخشید تا باعث جذب و ارتقای سرمایه‌های انسانی در منطقه شوند. افزایش سرمایه‌های انسانی اثرات مثبت بعدی را بر نگرش و ذهنیت مسوولان خواهد گذاشت.
4-5- اثرات متقابل فرهنگ، جذابیت منطقه و سرمایه‌های انسانی
تعامل بین فرهنگ و سرمایه انسانی از طریق جذابیت در دایره علت و معلولی شماره 1 در شکل 11 نشان داده شده است. افزایش سرمایه‌های انسانی می‌تواند فرهنگ منطقه را ارتقا دهد. ارتقای فرهنگی، جذابیت رابرای سرمایه‌های انسانی افزایش داده و جذابیت بیشتر منطقه خود سبب جذب سرمایه‌های انسانی می‌شود.
در واقع یکی از عوامل موثر بر جذابیت یک کشور، فرهنگ آن است. یک فرهنگ توسعه‌گرا که عوامل موثر بر توسعه را ارج می‌گذارد و روحیه پیشرفت و توسعه را در فضای خود رواج می‌دهد، کشور را برای سرمایه‌های انسانی جذاب میکند. جذابیت بیشتر منجر به جذب بیشتر سرمایه‌های انسانی شده که خود به ارتقای فرهنگ توسعه‌گرا منجر می‌شوند. با توجه به این حلقه مثبت، مسوولان باید عواملی را که جذابیت سرمایه‌های انسانی را افزایش می‌دهند، شناسایی کنند و در تقویت آن عوامل بکوشند. عوامل مذکور می‌توانند در یک تحقیق میدانی تبیین و کشف شوند. از جمله این عوامل برگزاری گردهمایی‌های فرهنگی است. برای برگزاری این گردهمایی‌ها می‌توان انجمن‌ها یا گروه‌های فرهنگی با اهداف فرهنگی و غیر‌سیاسی را تشکیل داد و با حمایت از آن انجمن‌ها زمینه لازم را فراهم ساخت تا فعالیت‌های مذکور توسط خود انجمن‌ها سازماندهی و اجرا شود.
تشکیل نهادهای فرهنگی و عضویت در آنها جذابیت برای سرمایه‌های انسانی را افزایش می‌دهد. این نکته در حلقه علت و معلولی مثبت شماره 6 در شکل 12 نشان داده شده است. همان‌طور که در این شکل نشان داده شده، توسعه نهادهای فرهنگی که با عضویت سرمایه‌های انسانی شکل بگیرد جذابیت منطقه را افزایش می‌دهد. افزایش جذابیت موجب حفظ و توسعه سرمایه‌های انسانی شده که خود موجبات تقویت نهادهای فرهنگی را فراهم می‌کنند. نهادهای فرهنگی می‌تواند در حوزه‌ها و رشته‌های مختلف تشکیل شود. به‌عنوان مثال در حوزه دینی انجمن‌ها یا گروه‌های قرائت و تفسیر قرآن کریم، در حوزه ادبی همان‌طور‌که قبلا اشاره شد انجمن‌های شعر و ادب، انجمن داستان و نمایشنامه‌نویسی یا درحوزه هنری انجمن شعر و موسیقی، انجمن فیلم و نمایشنامه، در حوزه‌های ورزشی باشگاه‌های ورزشی در حوزه اقتصاد، انجمن مدیران صنعتی، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، انجمن کشاورزان و دامداران از جمله نهادهای فرهنگی و اقتصادی هستند که می‌توانند توسط سرمایه‌های انسانی کشور فعال شوند.
4-6- تعامل بین آموزش و سرمایه‌های انسانی
یکی از روش‌های اصلی توسعه سرمایه انسانی آموزش است. شکل 13 تعامل بین آموزش و سرمایه انسانی را به صورت دو حلقه مثبت شماره 8 و 9 نشان می‌دهد. ارائه آموزش‌های مناسب و کیفی در حوزه‌های مختلف نظیر آموزش‌های عمومی (آموزش و پرورش)، فنی و حرفه ای، مالی و حسابداری، ادبیات، زبان انگلیسی و معارف دینی.
کشاورزی و دامداری می‌تواند دانش سرمایه انسانی را افزایش داده و سرمایه‌های انسانی را توسعه دهد. برای ارائه آموزش‌های کیفی لازم است موسسات آموزشی تقویت شوند یا با ایجاد ارتباط با موسسات آموزشی دیگر نسبت به ارائه آموزش‌های کیفی اقدام کرد. ارتقای توان موسسات آموزشی و افزایش تعداد آنها، موجب افزایش آموزش‌های کیفی می‌شود که خود سبب ارتقای سرمایه انسانی خواهد شد. ارتقای سرمایه انسانی از طریق حلقه علت و معلولی شماره 8 زمینه ساز توسعه بیشتر موسسات آموزشی است. علاوه‌بر حلقه شماره 8، حلقه علت و معلولی شماره 9 نیز می‌تواند سبب ارتقای کیفیت موسسات آموزش شود. در حلقه شماره 9، افزایش نیروی انسانی سبب توسعه بیشتر کشور شده و توسعه به افزایش سرمایه‌گذاری منجر می‌شود. بخشی از سرمایه‌گذاری در آموزش اتفاق می‌افتد و موسسات آموزشی را توسعه می‌دهد. علاوه‌بر سرمایه‌گذاری حاصل از توسعه در آموزش، سرمایه‌گذاری دولت نیز می‌تواند موسسات آموزشی را توسعه دهد. افزایش سرمایه‌گذاری دولت در موسسات آموزشی هر دو حلقه 8 و 9 را تقویت میکند؛ بنابراین یکی از سیاست‌هایی که باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد تقویت و حمایت از موسسات آموزشی است. تقویت این گونه موسسات می‌تواند از طریق فراهم آوردن فضاهای مناسب و ارزان قیمت برای فعالیت‌های آنها، کمک به پرداخت هزینه‌های آموزش‌گیرندگان، ارائه تسهیلات مالی برای توسعه فعالیت‌ها و کمک به آنها برای جذب و به‌کارگیری مدرسان زبده باشد. توسعه موسسات آموزشی و ارائه آموزش توسط آنها علاوه‌بر آنکه به آموزش و توسعه سرمایه‌های انسانی کمک می‌کنند، نهادهای فرهنگی را نیز ارتقا می‌بخشد و موجب فعال شدن حلقه مثبت 7 در جهت افزایش جذابیت‌ها می‌شود. حتی بررسی سطح توسعه‌یافتگی کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد کشورهایی که در گذشته به توسعه آموزش و موسسات آموزشی خود بیشتر پرداخته‌اند، امروز از سطح توسعه‌یافتگی بیشتری برخوردارند.
4-7- مجموعه حلقه‌های علت و معلولی مثبت در یک نگاه
شکل 14 مجموعه حلقه‌های علت و معلولی مثبت را که در قسمت‌های قبل بحث شد به‌طور یکجا نشان می‌دهد. هر یک از این حلقه‌های مثبت می‌تواند موتور رشدی باشد که سبب توسعه و رشد کشور می‌شود. با تبیین این موتورهای رشد دولت می‌تواند مسوولیت فعال کردن یکی از موتورهای رشد را متناسب با نوع مسوولیت واگذار کند. جلسات مدیران سازمان‌های مختلف می‌تواند به هماهنگی بین مدیران مختلف بپردازد و با همفکری و گفت‌وگو راه‌های فعال کردن بهتر و بیشتر موتورهای رشد را تبیین و طراحی کنند. قسمت آخر به جمع‌بندی این مباحث
می‌پردازد.
5- جمع‌بندی
توسعه، یک پدیده دینامیکی و چند بُعدی است. عوامل مختلفی با یکدیگر در تعاملند تا موجب تسریع توسعه یا توقف آن شوند. آن دسته از تعاملات عوامل موثر بر توسعه یک شهر یا منطقه که حلقه‌های علت و معلولی مثبت را تشکیل می‌دهند، موتورهای رشد را تشکیل می‌دهد. در این مقاله، عوامل مهم در توسعه و برخی تعاملات مهم آنها که موتورهای رشد و توسعه را تشکیل می‌دهند، معرفی شدند. با شناخت موتورهای رشد، مدیران شهری و منطقه‌ای باید وجه همت خود را اتخاذ تدابیر و سیاست‌هایی بنمایند که موتورهای رشد و توسعه کشور را تقویت کرد. برخی سیاست‌هایی که موتورهای رشد را تقویت میکند و مورد بحث قرار گرفت به شرح ذیل است:
5-1 تقویت تعامل فرهنگ و توسعه
(حلقه علت و معلولی شماره یک) از طریق اقداماتی نظیر:
- قدرشناسی و تشویق افراد فعال در توسعه در حوزه‌های مختلف صنعتی، کشاورزی، فرهنگی، اجتماعی و سرمایه‌گذاری در مراسمی سالانه که به این منظور تشکیل می‌شود.
- نمایش فیلم‌ها و نمایش‌نامه‌هایی که عناصر مهم فرهنگی مناطق موفق در امر موسسه را در سایر نقاط کشور یا جهان نشان می‌دهند.
- برگزاری سخنرانی‌های مفید توسط افراد نخبه از منطقه یا کشوردر زمینه فرهنگ توسعه‌گرا و اثرات آن در بهبود وضعیت کشور
5-2 تقویت تعامل توسعه و سرمایه‌های انسانی منطقه (حلقه علت و معلولی شماره 2) از طریق اقدامات و سیاست‌هایی نظیر:
- ارزش‌گذاری به سرمایه‌های انسانی توسط مسوولان با برگزاری جلسه همفکری و هم‌اندیشی با آنان و ملحوظ کردن نظرات آنان در تصمیمات
- حمایت اداری و مالی از فعالیت‌های سرمایه‌های انسانی
- اولویت‌دادن به فراهم‌سازی امکانات فرهنگی و رفاهی که مورد نیاز و توجه سرمایه‌های انسانی است.
- ایجاد یا تقویت موسسات آموزشی کیفی برای فراهم‌آوردن امکان آموزش‌های کیفی، از جمله سرمایه‌های انسانی نخبه که اهمیت ویژه‌ای می‌دهند.
- فراهم‌آوری امکان تعامل سرمایه‌های انسانی در حوزه‌های مورد علاقه ایشان با یکدیگر و رشد و توسعه بیشتر آنان از طریق تعاملات.
5-3 تقویت تعامل توسعه و سرمایه
تقویت تعامل توسعه و سرمایه می‌تواند از طریق اقداماتی نظیر:
- بررسی و ارائه و اعلام امکانات سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران
- همکاری اداری در جهت تسهیل و تسریع انجام امور اداری سرمایه‌گذاران
- معرفی و تشویق سرمایه‌گذاران موفق و معرفی آثار مثبت سرمایه‌گذاری آنان و قدردانی از آنها
- افزایش تسهیلات بانکی برای سرمایه‌گذاری‌های مفید و مولد.
5-4 تقویت تعامل توسعه با زیرساخت‌ها و قوانین و مقررات
- اولویت دادن به تامین زیرساختهای انرژی، حمل‌و‌نقل و ارتباطات برای واحدهای تولیدی صنعتی و کشاورزی
- بررسی و شناخت آیین‌نامه‌ها و مقرراتی که موجب کندی کار و مشکلات بر سر راه سرمایه‌گذاری می‌شود با نظرخواهی از سرمایه‌گذاران و همفکری و هم‌اندیشی برای رفع موافع و تسهیل مقررات
- بحث در مورد موانع و مشکلات آیین‌نامه‌ها و مقررات مربوط به سرمایه‌گذاری به‌طور ادواری (فصلی یا ماهانه) و همفکری برای رفع موانع یا اخذ مجوزهای تسهیل‌کننده از مراجع بالاتر .
- کمک به تهیه گزارش‌های خبری از فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی و پخش آن از صدا و سیما به‌منظور معرفی فعالیت‌های منطقه و نیز تشویق فعالان مربوطه
- برقراری جلسات سخنرانی و گفت‌وگو برای مدیران سازمان‌های دولتی و نخبگان و فعالان اقتصادی در مورد ذهنیت توسعه‌گرا و تقویت آن در میان مسوولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی
5-5 تقویت جذابیت کشور
جذابیت را می‌توان با اقدامات و سیاست‌هایی نظیر سیاست‌های ذیل افزایش داد تا حلقه‌های علت و معلولی شماره 6 و 7 تقویت شوند. این فعالیت‌ها با تشکیل مجموعه‌های غیردولتی و به همت خود افراد متخصص و فعال در هر حوزه می‌تواند انجام شود.
- برگزاری گردهمایی‌های فرهنگی با مشارکت نخبگان
- برگزاری مسابقات علمی
- برگزاری مسابقات ورزشی
- حمایت از تشکیل انجمن‌های فرهنگی و علمی در زمینه‌های مختلف
- حمایت از تشکیل انجمن‌های اقتصادی نظیر انجمن کشاورزان، صنعتکاران، مدیران واحدهای صنعتی، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن شهرستان، جامعه مهندسین، کانون معلمان
6- پیشنهادهایی برای تحقیق
آنچه در قسمت‌های قبل مطرح شد براساس برداشت اولیه از وضعیت کشور بود. برای درک عمیق‌تر شرایط و راهکارهای تقویت موتورهای رشد در آن نیاز به تحقیقات میدانی و نظری است. دانشگاه‌های موجود درکشور یا دانشجویان و استادان شاغل در خارج از کشور با حمایت و تشویق مسوولان می‌توانند موضوعات تحقیقی خود را در زمینه شناخت بیشتر موتورهای رشد و چگونگی تقویت آنها انتخاب کنند. در این قسمت به‌عنوان نمونه چند موضوع پژوهشی پیشنهاد می‌شود. این پیشنهادها به‌عنوان نمونه ذکر شده و خود محققان و کارشناسان می‌توانند موضوعات دیگری را طرح و به این لیست اضافه کنند.
- بررسی تعداد و نوع تخصص و علایق متخصصان، کارآفرینان، مدیران، نیروهای ماهر، فرهنگیان، دانشگاهیان، ادیبان، محققان و کلیه نیروهای موثر در توسعه کشور با علایق آنها. این امر موجب ایجاد بانک اطلاعاتی از نوع سرمایه‌های انسانی موجود و پتانسیل‌های کشور برای فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
می‌شود.
- تحقیق و شناخت مشکلات موجود در راه تولید صنعتی و فعالیت‌های کشاورزی و دامداری و دسته‌بندی آنها بر حسب مشکلات زیربنایی، مقرراتی، اعتباری و غیره و راه‌حل‌های احتمالی.
- بررسی استعدادهای صنعتی و کشاورزی منطقه و تهیه طرح‌های اولیه سرمایه‌گذاری برای ارائه به علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری.
- بررسی و شناخت عناصر فرهنگی مانع توسعه و عناصر فرهنگی مشوق توسعه در منطقه و راهکارهای تضعیف عناصر مانع توسعه و تقویت عناصر مشوق توسعه.
- بررسی و شناخت عوامل تقویت‌کننده و تضعیف‌کننده جاذبه از نظر سرمایه‌های انسانی و راهکارهای تقویت جاذبه‌ها و تضعیف دافعه در چارچوب امکانات شهرستان.
- بررسی مسائل و مشکلات دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و راه‌های کاهش نارسایی‌ها.
• روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 3141، 1 اسفند 1392